Hoofden verblind door de smeltende boter

 

Je zou de indruk krijgen dat er allerlei vunzigheid over FvD en Baudet ‘onthuld’ is. Dat is natuurlijk nonsens. Een aantal van zijn aanhangers zijn de schellen van de ogen gevallen, dat is iets anders. En het is zorgelijk dat er daarvoor eerst rabiate antisemitische en samenzweringstaal en vergoelijking van geweld genoteerd moesten worden. Alsof Baudet niet al jaren fascistoïde vrouwenhaat, haat tegen elke vorm van kritiek of oppositie, hetze tegen journalisten en reactionaire dweperij met een mytisch arcadië laat horen.

Het uiteenvallen van FvD brengt de democratie niet zoveel. De weglopers blijven populistisch-rechts (wat toch echt iets heel anders is dan liberaal of conservatief), de Baudetvolgelingen blijven extreem-rechts. En de media blijven kritiekloze podia voor ze.

Hans Kribbe, The strongmen; European encounters with sovereign power

 

Als een moderne Machiavelli maant Kribbe ‘Europa’ om slimmer om te gaan met machthebbers als Trump, Erdogan, Putin en Xi. Meteen in die aanduiding – wie wordt er precies gemaand om slimmer te worden? – zit een probleem. Europa is een rechtsgemeenschap waarin niet exact te duiden is wie of welke instantie uiteindelijk besluiten neemt en acties uitvoert. Er zijn eurocommissarissen en er is een Raad van Europa, er zijn regeringsleiders en lidstaten, er is een europarlement en er zijn nationale electoraten. Het maakt het voor Europa niet eenvoudig om zich goed te verhouden tot de VS, China, Turkije en Rusland. In die landen heerst een ‘sterke man’ die snel en éénduidig kan acteren.

Een paar jaar geleden las ik een manuscript van Jos de Beus over populistische leiders à la Berlusconi, waarin De Beus probeerde te verklaren waarom zulke leiders grote groepen kiezers aanspreken. Mijn verbijstering daarover is in de loop van de jaren alleen maar groter geworden en ik lees zowat alles wat los en vast zit over populisme en radicalisering. Het helpt alleen niet.

Kribbe biedt een blik andersom: hij legt uit hoe het werkt vanuit het perspectief van de sterke man. Wat doet zo’n strongman en hoe denkt hij? Het is de blik die ik probeerde te ontwikkelen als student, toen ik me bezighield met ‘torturers and their masters’. Ik geloof nog steeds, nu gesteund door Kribbe, dat democratische en rechtsstatelijke waarden alleen beschermd kunnen worden als we de vijanden begrijpen.

Kribbe begint met duidelijk maken dat strongmen niet immoreel zijn. Hun normen en waarden hebben alleen niet te maken met liberale waarden en de begrenzing van macht. In hun wereld draait alles juist om macht en het zo slim mogelijk inzetten van macht. Dat betekent altijd de eigen belangen in het oog houden, politiek als strijd zien, vertrouwen op persoonlijke relaties in plaats van anonieme instituties, en vooral: succes is een profijtelijke deal. Niks afspraken, niks regels en procedures en diplomatieke beleefdheid.

Aan de hand van vier gedaanten waarin strongmen zich voordoen: de messias, de keizer, de acteur en de duellist. In de portretten die Kribbe langs die lijnen schetst wordt mooi duidelijk waarom strongmen doen wat ze doen, wat belangrijk voor hen is en wat hun normen zijn. Een strongman-type wereldleider zal alleen allianties aangaan, geld besteden, of militair optreden als daar voordeel voor zijn eigen land of zijn persoonlijke positie uit te halen is. En wat hij als voordeel ziet is vrij cru: het gaat om vooral om economische winsten en om machtsmiddelen. Een potje Risk dus. Vrede op aarde en iedereen gelukkig is niet persé een doel – als de eigen achterban maar tevreden is.

Het advies van Kribbe aan de EU is dan ook: zorg dat je zelf niet alleen economische maar ook militaire macht opbouwt en maak jezelf niet langer afhankelijk van andere machtsblokken; weet wanneer je moet duelleren in plaats van vertrouwen op verdragen en instituties; besef dat je geopolitiek vuile handen maakt als je je liberale normen en waarden wil beschermen. Een Europa dat alleen blijft koersen op de eigen superioriteit, staat vernedering en vernieling te wachten. Kribbe maakt een boeiende vergelijking met keizerlijk China, dat ten onder ging omdat de Chinezen niet konden geloven dat ze konden worden verslagen. Naast verdeeldheid, extremisme en anti-Europese bewegingen, provinciaalse politiek van lidstaat-regeringsleiders, te grote terughoudendheid van Duitsland tegenover Europese defensie, de onoplosbare spanning tussen rechtsstaat en machtsstaat, en meer, is de grootste bedreiging voor onze soevereiniteit onze eigen arrogantie.

Loyale ambtenaren

 

Om als student bij te verdienen werd ik typiste bij het GAK. Ik moest zo snel en accuraat mogelijk codes intypen en daar rolde dan een bonus-malusbrief uit die de behandelende beambtes naar ondernemers stuurden. Het was niet de bedoeling dat ik die brieven las en al helemaal niet dat ik er een mening over had, maar dat gebeurde toch. Vooral de slechte spelling vond ik ergerlijk, maar ook de toon en onbegrijpelijkheid van de teksten waren mij een doorn in het oog. Daar bovenop had ik zo mijn twijfels over de inhoud: werkgevers kregen een flinke boete als ze een gedeeltelijk arbeidsongeschikte werknemer niet snel aan passend werk hielpen. Volgens Trouw werd de regeling op Kafkaeske wijze uitgevoerd en dat kan ik beamen – ik deed het immers zelf.

Tenminste, ik typte die brieven. Ik werd geacht mijn werk zo goed mogelijk te doen en dat ging over productie, niet over de wijze waarop een regeling werd toegepast. Ik had het geld dat ik er mee verdiende nodig, en ik functioneerde in een hiërarchie waarin ik helemaal onderaan stond. Als politicoloog had ik ook nog wel door dat mijn mening of goeie bedoelingen er niet toe deden en dat dat ook goed is in een democratie.

De beambten die de brieven ondertekende paste zo goed mogelijk de regels toe zoals zijn superieuren dat hadden uitgelegd. Die superieuren moesten ervoor zorgen dat het werk werd uitgevoerd binnen de afgesproken termijnen, en dat het budget dat daarvoor was gereserveerd niet werd overschreden. Hun hoogste baas legde daarover verantwoording af aan de minister, die de regeling voor z’n rekening nam. Gedreven door de idealistische overtuiging dat er geschikt werk moest zijn voor iedereen, door de ideologische overtuiging dat je werkgevers met financiële prikkels kon sturen, en door de politieke realiteit die tot precies deze regeling had geleid.

Net als voor mijzelf waren de uitdaging om het werk zo goed mogelijk te doen en gehoorzaamheid niet de enige drijfveren. Primair wilde ik gewoon geld verdienen, en de meeste beambten waar ik mee te maken had dachten ook wel aan hun loopbaan – de één meer dan de ander. Maar het was zeker ook het geval dat iedereen die een loopbaan in de publieke sector zocht op de één of andere manier wel graag bij wilde dragen aan een goeie samenleving, het algemeen belang.

Hoe een ambtenaar het beste bij kan dragen aan het algemeen belang varieert. We vinden allemaal dat het de taak van ambtenaren is om bewindspersonen te adviseren op basis van ambtelijke kennis en inzichten. Maar het ene advies heeft betrekking op het zo efficient mogelijk uitvoeren van de aanwijzingen die de politiek geeft, terwijl het andere advies nadrukkelijker bedoeld is om voornemens van de regering kritisch tegen het licht te houden. Het licht van wetenschappelijke kennis, juridische of ethische normen, maatschappelijke kennis, of kennis van beleidstechniek en ervaringen met praktische uitvoering van beleid. Hoeveel ruimte er is voor verschillende adviezen en welke adviezen doordringen aan de top, hangt vooral af van de cultuur in de publieke organisatie waar ambtenaren werken. Van de waardering die leidinggevenden uiten voor kritiek en overwegingen.

Bij het GAK werd het niet gewaardeerd als ik in discussie ging over de inhoud van de brieven die ik typte. Dat vind ik nog altijd legitiem. Ik werd betaald met geld dat ooit als belasting of premie door burgers was opgebracht, en iedereen vond het logisch dat er met dat geld zoveel mogelijk brieven per uur moesten worden getypt. Iemand anders had zich waarschijnlijk al veel eerder druk gemaakt over de kwaliteit van die brieven, over de effecten en neveneffecten van de bonus-malusregeling, over de manier waarop die regeling zou worden geëvalueerd. Misschien was er zelfs een kritisch advies naar de minister gegaan. Dat wist ik niet en hoefde ik ook niet te weten. Zo zit het systeem in elkaar.

Systematisch onrecht

Ik geloof heilig in systemen en instituties. We moeten ons niet afhankelijk maken van goeie bedoelingen en de integriteit van personen om een rechtvaardige samenleving te bouwen. Systemen en instituties werken goed als kwaadwillende personen niet of nauwelijks de kans krijgen. Dacht ik. Maar de verhoren over de kinderopvangtoeslagen maken volgens mij duidelijk dat het niet genoeg is om systematisch risico's van onrecht, incompetentie of corruptie te beheersen. Het systeem moet ook gericht zijn op goeie dienstverlening en op bescherming van individuele burgers. Bescherming tegen pech, tegen grotere machten dan zij, tegen andere belangen en tegen achterstanden.

Onze systemen lijken al decennia bijna uitsluitend op geld gericht. Kost het beleid niet teveel, geven we niet teveel uit, betalen burgers wel wat ze moeten betalen? Het gaat al heel lang alleen maar over kostenbeheersing en fraudebestrijding, maar daardoor zijn onze systemen wel gecorrumpeerd. Noch de uitvoerbaarheid van wet- en regelgeving door publieke diensten, noch de naleefbaarheid van allerlei voorschriften door burgers, krijgt voldoende aandacht. Terwijl beide aspecten wel degelijk in onze instituties zijn ingebouwd, onder noemers als IAK en burgergericht beleid. Er is een ombudsman, een Raad van State en een Eerste Kamer. Dergelijke instituten hebben alleen niet zoveel in de melk te brokkelen als de politiek vooral over bezuinigingen en efficiency gaat. Bewindspersonen beloven onmiddellijke bevrediging van politieke wensen en honderd procent uitkomsten.

Ambtenaren blijven loyaal en hopen op een mooie carrière. Politici behartigen belangen en willen graag herkozen worden. Media informeren en proberen winst te maken. Dat levert een systeem op waarin niemand verantwoordelijkheid draagt, of neemt, voor systematisch misstanden. Wat een misstand in zichzelf is, en geheid nieuw onrecht oplevert: de roep om bestraffing van individuele ambtenaren die integer en kundig de wet hebben uitgevoerd.

In de kijkdoos

Op een zachte winteravond wandel of fiets je door het stikkedonker langs huizen waar de gordijnen nog niet dichtgetrokken zijn. Dit is Nederland, met grote ramen pal aan de straat en heel veel licht binnen. Stiekem kijk ik naar al die interieurs. Groot tv-scherm, sofa, tafel en kast. Oubollig of Ikeahip, boeken of behang. Ik voel me onzichtbaar en daardoor onaantastbaar, een nieuwsgierige voyeur die buiten al die kleine leventjes de vrijheid geniet.

Kosten en baten van coronabeleid

Op één punt heeft Ira Helsloot wel gelijk: het coronabeleid zou grondig afgewogen moeten worden tegen alternatieve maatregelen of zelfs helemaal géén maatregelen. Voordat je beleid maakt, dus een aantal maatregelen treft, moet je de effecten en neveneffecten onderzoeken: hoeveel gezonde levensjaren winnen we, hoeveel gaat het financieel kosten, hoeveel bedrijven zullen er failliet gaan en hoeveel levensjaren raken we kwijt doordat mensen ongelukkig worden, eenzaam of werkloos? Dat onderzoek je dus óók voor de optie waarin geen speciale coronamaatregelen worden getroffen, en dan zal je zien dat er niet alleen Covid19-patiënten zullen overlijden maar ook overwerkte dokters en slachtoffers van de vervuiling die het gevolg zal zijn van de uitval van schoonmakers.
Niet alleen weeg je die mogelijke effecten van verschillende beleidsopties tegen elkaar af, ook kijk je naar belangen en waarden die door maatregelen / geen maatregelen geraakt zullen worden. Hoe belangrijk vinden mensen het dat ze altijd kunnen rekenen op goeie medische zorg? Hoe solidair is iedereen met mensen die hun werk verliezen? Hoe houden democratie en rechtsstaat het, als niemand meer naar de bieb kan of van Nederlandse cultuur genieten?
Om over de internationale positie van Nederland maar te zwijgen: wat gebeurt er met het gezag van Nederland in de Europese Unie, hoe groot is het risico dat bedrijven zich niet in Nederland willen vestigen?

Zulke afwegingen, en meer, zouden gemaakt moeten worden voordat de regering maatregelen afkondigt. Ira gaat ervan uit dat die afwegingen niet zijn gemaakt, maar hij weet het niet natuurlijk. Zelf komt hij in ieder geval niet met kennis die op goed wetenschappelijk onderzoek is gebaseerd, over de doden, chronisch zieken, het leed en het verlies aan vertrouwen dat één en ander met zich mee zal brengen. Hij slaat er maar een wilde slag naar, hij veronderstelt dat de werkloosheid die het gevolg zal zijn van een halve lockdown tientallen of honderden keren meer levensjaren zal kosten dan corona. Het is een beetje de pot die de ketel verwijt dat ie zwart ziet, maar in dit geval krijgt de ketel, de beleidsambtenaren , niet de gelegenheid om uit te leggen welke afwegingen ze wel degelijk hebben gemaakt.

Vernielingen

Het nieuws gaat bijna non-stop over vernietiging en vergiftiging van natuur. Vaak ook nog met een stevige dosis mensenrechtenschendingen erbij, soms alleen als effect van niet meer te achterhalen activiteiten duizenden kilometers verderop of tientallen jaren eerder. Het gaat over kennelijk schitterende natuurgebieden waarvan ik de meeste nooit heb gezien en ook nooit zal bezoeken. Over mensen die ik nooit zal ontmoeten en dieren waarvan ik niet eens wist dat ze bestonden, totdat ze dus met uitsterven worden bedreigd. Toch doet het bijna fysiek pijn, de berichten over brandende wouden, smeltende ijsvelden, dode meren, uitstervende neushoorns en verhongerende dorpelingen. Het is bijna niet te geloven dat er nog wat leeft, op een aarde die we nu al decennia zo hard mogelijk kapot proberen te krijgen.

Klimaatdoelen, stikstofpercentages en rode lijsten helpen geen zier als geruststelling. Ik weet als ambtenaar hoe belangrijk het is om concrete en meetbare en beïnvloedbare doelen te stellen, maar wat ik als mens vooral nodig heb is het vertrouwen dat de mensen met macht zich net zo druk maken om het behoud van onze natuur als ik. Het gaat om schoonheid, gezondheid, veiligheid en welvaart - waarom hoor ik nou nooit eens een minister treuren om het verdwijnen van de leeuwerik?