Idealen

In de trits vrijheid, gelijkheid, broederschap krijgt het derde ideaal weinig aandacht. Het is op allerlei manieren te vertalen: solidariteit, zorgzaamheid, verantwoordelijkheid, rentmeesterschap. In ons ik-tijdperk van consumptie en identiteit houden we ons niet bezig met die broederschap. Toch is het bij uitstek hèt ideaal dat betrekking heeft op de waarden en belangen die buiten het egocentrische zelf liggen. De waarden die gaan over burgerschap en bestuur dus.
Broederschap kan niet bestaan bij conflict. Het gaat om de vraag hoe dingen beter kunnen, om het goede doen.

De idealen van vrijheid, gelijkheid en broederschap dienen de hoogste waarde van rechtvaardigheid. Het wordt tijd om het derde ideaal te herwaarderen.

d'Epenoux, Le roi-nu-pieds

 Een hele roman over het dilemma van links activisme. Gebruik je de mogelijkheden binnen bestaande systemen om te protesteren tegen onrecht en verspilling, of zie je die systemen als oorzaak en ga je over tot revolutie? Dat gaat onvermijdelijk met illegaliteit en geweld gepaard. Is dat legitiem om de wereld te redden? Aan de andere kant: is het legitiem om vervuiling en uitbuiting en onderdrukking te tolereren en er zelfs van mee te profiteren omdat je het economische of politieke systeem wil behouden?

Ik kies zelf duidelijk voor het laatste, maar in Le roi-nu-pieds wordt dat uiteindelijk als hypocriet of opportunistisch weggezet. Het is juist de extreem principiële zoon die elke vorm van niet-duurzame productie afwijst en die dan ook in een houten hut in een bos leeft. De vader ziet in de loop van het verhaal het licht en eindigt in mateloze bewondering voor zijn zoon.

Toch ben ik meer gecharmeerd van het eerste deel van het boek, waarin juist aan de kaak gesteld wordt dat de zoon nogal rücksichtlos met z’n naasten omgaat. Hij heeft kennelijk zo’n morele superioriteit dat hij geen rekening met anderen hoeft te houden. Aan inlevende omgangsvormen doet hij niet. Dat vind ik dan weer hypocriet: je wil de wereld verbeteren en gaat daarvoor desnoods over lijken. Medemenselijkheid alleen als abstracte waarde. Ik denk terug aan een van de liedjes in de musical Hair, over hoe het de hipste hippies zijn die hun zogenaamd ‘burgerlijke’ vrouw en kinderen in de kou laten staan. Especially people who care about strangers, who care about evil, and social injustices...

Tom van der Meer, Waardenloze politiek

We maken al jaren mee hoe de politiek afglijdt en de democratische rechtsstaat alsmaar verder wordt gecorrumpeerd. De analyses worden in allerlei verschillende toonaarden herhaald en de gevolgen doemen steeds zichtbaarder op. Toch levert dit boek scherpere inzichten dan ik al had. In heldere taal, gebaseerd op politicologische kennis, legt Van der Meer uit hoe de Nederlandse cultuur van depolitiseren en monisme de kiezers naar extreme partijen jaagt en afbreuk doet aan het systeem van verantwoording en controle. Zodat we democratische gelijkheid en rechtsstatelijke veiligheid verliezen, niet door een coup maar door geleidelijke erosie. Erosie door grove taal en brute omgangsvormen, door schelden op rechtsstatelijke instituties, door gebrek aan consequenties als een politicus iets doet of zegt wat democratisch of rechtsstatelijk volstrekt onacceptabel is.

De media spelen een grote rol door te zoeken naar spektakel en door simplistische duiding van politieke ontwikkelingen. Kamervoorzitters en Kamerleden spelen een grote rol door onverantwoord gedrag te tolereren. Van der Meer wijst met name op de rol van de (voorheen) grote middenpartijen, die zich zodanig op besturen richten dat ze elk politiek conflict uit de weg gaan, nog voordat er debat is gevoerd. Zodat kiezers nog maar één pot nat zien en op zoek gaan naar partijen met standpunten.

“Technocratie belemmert politiek debat. Ze biedt geen ruimte voor vergezichten of botsende waarden. Technocratie is een compromis zonder voorafgaande belangen- of waardenstrijd. Nederlanders zijn zeker compromisbereid. Maar een politiek compromis krijgt pas betekenis wanneer politici eerst duidelijk maken wat de alternatieven zijn en hoe het compromis ons verder helpt. (...) Natuurlijk moet de uitvoering van beleid een sterke component hebben van efficientie en effectiviteit, als er maar aan de keuze voor dat beleid een waardenstrijd vooraf is gegaan. Maar de omdraaiing daarvan – politieke keuzes presenteren als een uitvoeringsvraagstuk dat losstaat van een diepere waardenstrijd – dát is een democratisch probleem.”

en “De electorale democratie wordt uiteraard niet beperkt wanneer inhoudelijk conflict noodzakelijkerwijs uitmondt in compromis. Maar wanner dat inhoudelijke conflict niet kan ontbranden omdat al op voorhand wordt gezocht naar het compromis, verzandt de democratie in compromisme.”

“Politiek werd management dat het gewoon een beetje beter wilde maken voor de mensen. De politiek die de waarde van waarden ontkent, is niet in staat tot grotere verhalen, diepere zingeving en weidsere vergezichten.”

Toch is er ruimte voor optimisme volgens Van der Meer, omdat we een behoorlijk weerbaar stelsel hebben. In Nederland levert het kiesstelsel evenredige vertegenwoordiging op zodat er weinig drempels zijn voor tegengeluid. En omdat we geen meerderheidstelsel hebben is het risico vrij klein op machtsconcentratie bij één partij die daarmee het bestel kan perverteren, zoals Fidez in Hongarije.

“Autoritair bestuur kan aantrekkelijk lijken als je haast hebt, maar democratische processen zijn veel flexibeler en dus succesvoller in onzekere omstandigheden. (...) Dat vereist wel dat democratie bij machte is om binnen het systeem alternatieven te bieden.”

Wieringa, Nirwana

Best erg als een boek vol oorlogsmisdaden en relatietrauma’s zo weinig indruk maakt, maar dit gaat me niet bij blijven. Er zijn heel erg veel erg herkenbare elementen maar dat is allemaal slechts context, zelfs de Foute grootvader. Ik kan er de vinger niet op leggen waardoor het zo’n flauw boek is. Ik hou niet van de taal van Wieringa, met regelmatig een vernederlandst engels woord en lange, bedachte zinnen. Het verhaal is er een van uitersten: opa was niet een beetje fout maar gaat bij de Waffen-SS; Hugo kliedert niet leuk maar hangt nog voor z’n dertigste in het Stedelijk; de ex is beeldschoon, de liefde ideaal, de seks spectaculair. Ook het einde is overdreven.

Wel leuk is de schrijver die zichzelf als belangrijk figurant opvoert. En de geengageerde observaties zijn vaak raak:

over kunstenaars: “Matig politiek geinteresseerd, veelal onsolidair met lagere sociale klassen maar niet met zwerfhonden in het buitenland. Leuk voor op een feestje maar als samenleving had je er weinig aan.”

over klimaatverandering: “De mensheid betrad een tijdperk van extreem lijden. De planeet zou een haar vijandige plaats zijn, een nieuwe dageraad van massale migratie en extinctie was aangebroken. Misdaad, militaire conflicten en  de strijd van allen tegen allen waren de verwachte karakteristieken van de hittetijd van Nora Jane. Strijd om water, strijd om koelte. Steeds grotere aantallen mensen die zich in steeds kleinere gebieden verzamelden waar nog leven mogelijk was, savannedieren rond een verdrogende poel.”

Voermans, Onze constitutie

Ook al leverde het weinig nieuwe kennis op, voor mij hoort dit boek toch in het rijtje Bijbel, Bertrand Russel over filosofie, De Dikke Van Dam en nu dan dus de complete grondwet beschreven en toegelicht. In heel toegankelijke taal en met interessante kadertekstjes. Geen normaal mens zal het lezen misschien maar eigenlijk zou iedereen het een keer helemaal door moeten nemen. Op school ofzo. Gewoon erg goed voor Nederlanders om te begrijpen hoe ons staatsbestel in elkaar zit.

Polarisatie

Mensen die op extreem-rechtse partijen stemmen verlangen naar een Verlosser – wat iets anders is dan een Sterke Leider. Ze zoeken naar een figuur die de oplossing personifieert. En oplossing hebben ze nodig, want ze hebben problemen.

De moeilijkheden van extreem-rechts-stemmers afdoen als verwend gedrag of rancune jegens hen die het beter hebben, is misschien wel een aanjager voor de polarisatie. Vanuit de deughoek wordt veel gewezen op hoe goed we het hier hebben, op de uitbuiting en het onrecht dat Nederlandse consumenten veroorzaken, op onze ongekende materiële welvaart en vrijheid.

Daarmee wordt miskend dat niet iedereen het materiëel goed heeft en vooral dat het lang niet altijd om materiële zaken gaat. Inflatie is een materieel probleem maar woningnood al iets minder, rotbanen, zorgwachtlijsten, overlast en een neerbuigende overheid waarin de gepriviligeerden het voor het zeggen hebben zijn echte problemen.

Het ligt voor de hand om schuldigen aan te wijzen en met eenvoudige logica te bedenken waar het mis gaat. Zeker in een wereld waarin ons al decennia wordt wijsgemaakt dat we allemaal verantwoordelijk zijn voor ons eigen succes en dus ook voor het eigen ongeluk. Terwijl de mensen met pech toch vrij zeker weten dat het niet hun eigen schuld is. Iemand veroorzaakt de problemen, en je bent het niet zelf. Wel diegenen die jouw problemen ontkennen: de elite en diegenen waar de elite wel zorg voor wil dragen: vluchtelingen.

Extremistische politici beloven problemen op te lossen door de veroorzaker aan te pakken. Tegen alle (juridische) verweer van die elite in. Het werkt, zie maar hoe overstuur de elite reageert.

Kantelpunten

Naar mijn idee zijn we op allerlei vlakken kantelpunten gepasseerd, of zitten we er tegenaan. Ecologisch, meteorologisch, sociaal-politiek en geopolitiek. De AMOC stopt en het wordt een stuk minder leefbaar in noordwest-Europa. Natuur sterft. De liberale rechtsstaat is voorbij evenals de pax Americana. Zoals altijd reageren verschillende karakters elk op hun eigen typische manier. Ik hoor bij de konijnen die door paniek verlamd in de koplampen blijven staren. Er zijn mensen die juist wild om zich heen gaan slaan en daarmee zichzelf en anderen verwonden, of op z'n minst hulp belemmeren. Er zijn opportunisten die proberen een slaatje te slaan uit de catastrophe. En je hebt de cynici die het vuur aanblazen vanuit een schone-lei-hoop.