Sander Heijne, De meeste stemmen gelden niet

 We zitten ergens tussen 1984 en The handmaid's tale in. Democratie, vrijheid, gelijkheid en samenleven worden gemangeld tussen propaganda, afbraak van privacy, censuur en hatelijke framing. Nou maakten Orwell en Atwood beter dan wie dan ook duidelijk hoe zoiets in z'n werk gaat maar toch voegt Heijnes De meeste stemmen gelden niet iets belangrijks toe. Namelijk een vlot geschreven en logisch opgebouwde uitleg van de hedendaagse politieke praktijk waarmee we die democratische afbraak werkelijk meemaken.
We gebruikten vroeger op de middelbare school een pocketboekje over de staatsinrichting. Gortdroog en heel dik, meer een encyclopedie dan een lesboek. Je zou wensen dat hedendaagse scholieren, zeker die op HAVO-VWO-niveau, dit boekje van Heijne te lezen krijgen. Ze zouden het nieuws met veel meer begrip tot zich nemen en hopelijk een beetje interesse krijgen in echt nieuws, de krant of op z'n minst het journaal dus. Voor het te laat is. Want dat is mijn allergrootste angst: als we over tien jaar werkelijk in de wereld van 1984 of The handmaid's tale leven dan is er geen eerlijke geschiedenis meer en dan is er niemand meer die begrijpt hoe en waarom een democratische rechtsstaat werkt.

"Wie onze kennistradities ondermijnt, ondermijnt de cultuur waarop we onze vrijheid hebben gebouwd. En ontneemt kiezers bovendien de mogelijkheid om zelf een eerlijk oordeel te vormen over nut en noodzaak van de een of andere politieke maatregel."

"Meer dan op strafkampen en geheime politiekorpsen steunen antidemocraten op hun vermogen om de taal, en daarmee de realiteit zoals mensen die ervaren, naar hun hand te zetten. Door de publieke ruimte te zuiveren van woorden die kuunen aanzetten tot kritische gedachtevorming, beroven ze ons van de taal om de legitimiteit van regimes of beleidsmaatregelen ter discussie te stellen."

Daarom geloof ik ook in de aanbevelingen die Heijne doet om de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht, de wetenschap en de media beter te borgen. Ik zou er toezicht aan toevoegen maar dat is een detail. En het idee om Big Tech heel veel beter te reguleren is me al decennia uit het hart gegrepen:
"Een aanval op de vrije samenleving win je niet met censuur.
Maar we kunnen het speelveld wel weer gelijker maken.
Tot pakweg vijftien jaar geleden waren het de massamedia die dit gedeelde verhaal in stand hielden. Het waren de journalistieke erecodes van dominante media die maakten dat het grootste deel van onze mediaconsumptie afkomstig was van redacties die zich daadwerkelijk bezighielden met waarheidsvinding.
We kunnen het tij weer deels keren door socialmediaplatformen te verplichten om hun gebruikers tenminste 20 procent van de tijd content aan te bieden die afkomstig is van erkende journalistieke media, die het aan het redactiestatuut verplicht zijn om uitsluitend geverifieerde berichten te publiceren. Op zichzelf is hier niets vreemds aan. Radiozenders zenden tenslotte ook ieder uur een nieuwsbulletin uit.
Om diezelfde reden maken we socialmediabedrijven, net als reguliere uitgevers, juridisch verantwoordelijk voor de content die hun algoritmes verspreiden. Het idee dat ze als platform wel onze aandacht mogen kapitaliseren zonder de verantwoordelijkheid te nemen voor de boodschappen die ze uitzenden - zeker waar het haatzaaierij en doodsbedreigingen betreft - heeft niets met liberale waarden te maken.
Ook hier is niets vreemds aan. We leggen jihadistische groeperingen en zogenoemde 'haatimams' op dit moment ook beperkingen op. Nu we weten hoezeer het antidemocratische kamp gedijt bij de verspreiding van desinformatie en haat op sociale media, moeten we ook hier paal en perk aan stellen. Om te beginnen met een totaalverbod op de inzet van (buitenlandse) trollenlegers en automatisch door kunstmatige intelligentie gegenereerde content. Er is geen enkele reden om ons medelijke recht op de vrijheid van meningsuiting en expressie uit te breiden naar machines. De persvrijheid is nooit bedoeld om buitenlandse propagandadiensten rechtsstreeks toegang te geven tot onze smartphones.
Onze geheime diensten zouden zeker hebben ingegrepen wanneer Mao zijn rode boekje tijdens de Koude Oorlog huis-aan-huis zou hebben willen verspreiden. Waarom staan we het buitenlandse autocraten nu dan wel toe om via social media ongelimiteerd boodschappen af te vuren op het electoraat?

Big tech heeft onze wereld mede zo snel kunnen veranderen omdat onze wetgeving mijlenver achterloopt op de technologie. Om te voorkomen dat we, na de invoering van bovenstaande regels, wederom worden overvallen door nieuwe toepassingen, moeten we strenge voorwaarden stellen aan bedrijven die nieuwe technologieën op de samenleving willen loslaten. In de farmacie en de automobielindustrie vinden we dit de normaalste zaak van de wereld. Bedrijven die een nieuw medicijn op de markt willen brengen, moeten eerst uitvoerig aantonen dat het middel veilig is voor patiënten. Net zoals fabrikanten nieuwe auto's eerst uitgebreid moeten laten keuren voordat ze de markt op mogen.
Waarom voeren we niet iets vergelijkbaars in voor algoritmes en AI-modellen? Of tech in het algemeen? Er is tenslotte niets democratisch aan het recht voor multinationals om samenlevingen met hun technologieën radicaal te veranderen, zonder dat hiervoor überhaupt ooit een kiezer naar zijn of haar mening is gevraagd."

Maar het slotidee om burgers veel directer bij bestuur en beleid te betrekken komt op mij over als naief wensdenken. Ik doe als hoogopgeleide politiek betrokken ambtenaar aan veel inspraakmogelijkheden mee en zelfs voor mij is dat een flinke uitdaging. Bovendien geloof ik niet in de depolitisering die nodig is om kiezers van 'objectieve' kennis te voorzien om overal onderbouwde beleidskeuzes te kunnen maken. Maar dromen staat vrij en daarmee geeft Heijne een mooie aanzet voor serieus democratisch debat.

Midden-Limburg

Het landschap is troosteloos, de lucht is hopeloos, ik ben moedeloos. Na veertig kilometer tegen de wind in door de Heimat brengt het station geen verlichting - de trein rijdt weer eens niet dus ik moet om, een paar keer met m'n zware fiets door de mensenmassa de hoge treeplanken op en af. Alles en iedereen schiet tekort. Ik voel wel mededogen maar ik kan net zo min troost bieden als het van de andere kant verwachten. Levenslang ongedefinieerd en onvervuld verlangen. Treurnis om wat er geweest zou moeten zijn - wat er overblijft zijn enorme stallen, lelijke huizen in zeeën van door robots gemaaid gras met tuttige hekjes eromheen, stank.
Over enige tijd hoef ik hier nooit meer te zijn, nooit meer te hopen op toch nog iets moois. 

Schoeters, Het geschenk

De titel had ook 'kleine introductie in het regeren van een land' kunnen zijn. Het is een mooie schets van de realiteit denk ik, juist door het niet erg reële verhaal. Ik lees me helemaal suf aan verhandelingen over hedendaagse politieke ontwikkelingen maar deze roman van slechts 120 pagina's maakt het eigenlijk veel inzichtelijker. Ook al is de auteur er niet helemaal in geslaagd om de premier ook als persoon neer te zetten en ook al krijgt de lezer weinig achtergrond over de redenen, dilemma's en afwegingen achter besluiten, het is een geslaagde tekst over het moderne natuurkolonialisme. In mijn ogen gaat het niet over immigratie of asielzoekers, zoals een recensent schreef, maar echt over de boemerang die rijke landen in hun gezicht terug zouden moeten krijgen na onze voortdurende plundering van de natuurlijke rijkdommen van landen op het zuidelijk halfrond. Zouden moeten, want in de werkelijkheid worden er zelden twintigduizend olifanten in een Europese stad gedropt.

Scott Peck, The road less travelled

Ik heb het niet zo op psychiaters. De combinatie van dokter en therapeut heeft vaak een beetje pedante uitkomst en deze bracht er ook nog eens een vleugje seksisme en racisme bij mee. Toch greep ik het boek omdat ik benieuwd was naar de combinatie van het mentale en het spirituele, zaken van de geest kortom. Het levert een herkenbare denklijn op. Liefde is het medicijn, het goede, het ware. Mensen kunnen groeien als we bereid zijn tot openheid en zelfreflectie en daar is liefde voor nodig. We groeien toe naar meer liefde en inzicht en het streven is om als god te worden.
Ik ben het er wel mee eens maar toch overtuigt het boek niet helemaal. Scott Peck gebruikt de taal van de psychoanalyse en die van de Bijbel en dat dan ook nog met de schema's van de jaren zestig en zeventig. Deslalniettemin levert het stof tot nadenken op.

Media

We hebben massamedia (radio en tv) en interactieve media (van twitter tot tiktok). Dat heeft allemaal niks met journalistiek te maken, het zijn geen media die informeren. Talkshowredacties en aandachtsalgoritmen zorgen voor amusement. Hosts bieden een podium voor mensen die bijzondere uitspraken doen of voor emoties, juist niet voor redelijkheid, nuance en kritisch denken. Daar win je geen kijkers mee.

Om als burger in een democratie goed te kunnen kiezen moet je een idee hebben over de eerlijkheid van politiek en politici. Hoe rechtvaardig en integer waren beleid en bewind? En hoe betrouwbaar en effectief zal een toekomstige regering zijn? Om daar een idee van te krijgen zodat we er onze stem er op kan baseren hebben we journalistiek nodig: degelijk onderzoek, kritische bevraging, neutrale verslaggeving. En onderwijs, want zonder kennis en inzicht kunnen we nog niks met journalistieke informatie. Verantwoordelijkheid en burgerschap zijn onmogelijk zonder kennis van de geschiedenis, zonder begrip van democratische processen, zonder informatie over gebeurtenissen, uitspraken en dynamieken.

We kunnen mensen niet dwingen om kranten, al dan niet online, te lezen. Maar we zouden wel publieke massa- en interactieve media aan kunnen bieden die journalistiek naar het publiek brengen. Dat gebeurt nu niet - publieke omroepen proberen zichzelf relevant te maken door juist méér op de commerciële amusementsaanbieders te lijken. Geen wonder dat het populisme zegeviert.

Mijn soort Nederland

Je wilde naar de stad, hoe groter hoe beter. Amsterdam, Londen of Parijs, New York! Dáár gebeurde het, dáár bruiste en spetterde het! Het centraal station uitlopen en dan de geluiden en geuren en beelden in je opzuigen. Zwarte mannen met tulbanden, bruine vrouwen in saris, witte kinderen op hun driewielers. Daklozen en yuppen, kunstenaars en kunstemakers, er waren donkere achterafsteegjes met gezellig pubs en brede allees met verlichte warenhuizen. Het ging dag en nacht door en je kon helemaal je eigen gang gaan.
Ik vind het nog altijd een aangenamer beeld dan het saaie Mariahoeve, waar overzichtelijke flats ruim in het groen staan en er een heel handig winkelcentrum, ruime sportvelden en genoeg volkstuintjes  alles bieden wat de bewoners nodig hebben. Niemand is er echt arm en misschien woont er hier en daar ook nog wel een echte rijke en voor iedereen wordt er gezorgd. Toch bleken ontzettend veel mensen bozig of ontevreden niet of op de PVV te gaan stemmen. Tijdens het flyeren probeerden we van mensen te horen waarom dan. Veel donkere mensen gaven in het engels aan dat ze niet mogen stemmen woensdag. En de enkele bejaarde met een tas vol boodschappen en een met collectieve middelen betaalde rollator die wel wilde vertellen dat Nederland naar de verdommenis gaat, klaagde over de tienduizenden asielzoekers die in feite alleen maar gelukszoekers zijn en criminele jonge mannen bovendien. Ik zie ze niet, die criminele jonge mannelijke nepvluchtelingen, maar dan wordt me toegevoegd dat ik gewoon niet uit m'n doppen kijk.
Ik zie wel veel kleur, veel Indiërs of Pakistani zo te zien en een aantal mensen die 'zwart' heten. En aan de taal te horen zijn het geen Nederlanders. Maar asielzoekers zijn het waarschijnlijk niet. Conclusie: tegen asielzoekers ageren is gewoon een geaccepteerd eufemisme voor racisme. Ook al hebben mensen het materieel niet slecht en wonen ze in een ruim opgezette wijk met al even ruime appartementen, sinds een deel van de bevolking niet blank is, is Nederland ineens vol.

Ik vind Nederland ook te vol, maar niet zozeer met aantallen inwoners van allerlei herkomst, maar met stinkende veestallen, vieze sloten en veel te veel asfalt en auto's. Minder mensen zou misschien beter zijn, maar ik hoop dat het wel blijft bubbelen van diversiteit. Net als vroeger.

Rechtsstaat

De rechtsstaat, het recht, dat is 'verdragen, instituten en ambtenaren' - vastgelegde minimumnormen, procedures, rechten en plichten die de grenzen bepalen van het beleid dat een bepaalde regering kan voeren. En recht, dat is het geheel van democratisch tot stand gekomen wetten en regelingen.
Centrale elementen van een democratische rechtsstaat zijn dat iedereen evenveel kans heeft om invloed uit te oefenen op de manier waarop de samenleving werkt, en dat macht wordt beperkt door recht. En dat iedereen die macht heeft gecontroleerd kan worden, ter verantwoording kan worden geroepen, door die samenleving. Zo wordt voorkomen dat macht belangrijker wordt dan recht. Recht is niks anders dan de afspraken en spelregels, wetten, die op een democratische manier tot stand zijn gekomen.

Dat begrenzen van de macht leidt er wel toe dat besturen een lastige zaak is. Niemand kan zijn of haar wil snel doordrukken omdat hij toevallig premier is geworden. Verdragen, instituten en ambtenaren bewaken de grenzen, voorkomen dat het hele land elke vier jaar na een nieuwe verkiezingsuitslag een totaal nieuwe kant op gaat, en borgen dat het beleid dat een regering kan voeren zoveel mogelijk kwaliteit heeft. Dankzij wetenschap en juridische adviezen en lessen die uit het verleden worden geleerd en informatie over de stand van zaken en debat waarin verschillende meningen op tafel worden gelegd en opiniepeilingen, dankzij al die kennis bij elkaar, sluiten maatregelen zo goed mogelijk aan bij de behoeften en belangen van de samenleving als geheel. 

Natuurlijk maakt dat allemaal dat het lastig is om het land te regeren op basis van politieke overtuigingen, maar het kan wel. Tenminste als een politicus ook anderen kan overtuigen van een idee. En altijd beperkt, nooit als een dictator die met Grote Beslissingen zonder overleg kan bepalen hoe het leven van miljoenen mensen er morgen uit zal zien. Af en toe is het frustrerend als recht boven macht gaat, als besturen een kwestie van eindeloos onderhandelen en debatteren is binnen harde juridische grenzen van eerder gemaakte afspraken. Maar het grote voordeel is dat de kans op hele grote fouten beperkt blijft en dat de macht over het hele volk is gespreid.

Die macht aan het volk, volkssoevereiniteit, betekent wel dat de macht over miljoenen kiezers verdeeld is. Elke kiezer moet z'n kans op invloed delen met al die anderen, waardoor het ook al lastig wordt om bij te sturen. Opnieuw: het kan wel, met overtuigingskracht.