Steinmetz, De tien van Den Haag

Voor ik aan het boek begon was me al duidelijk dat Steinmetz een goeie verteller is. Dat werd in het boek bewaarheid. Knap hoe hij een zo volledig mogelijk beeld schetst van de feiten, zodat je als lezer je goed kan voorstellen hoe een en ander verlopen is. En dat zonder teveel details te noteren en zonder er een saaie chronologische opsomming van te maken. Daardoor worden de gebeurtenissen en handelingen van de SG’s in oorlogstijd goed duidelijk zodat je je kan afvragen welke afwegingen je zelf zou maken.

En dat moeten we ons allemaal afvragen, want de parallellen tussen toen en nu zijn griezelig groot. Het fascisme rukt weer op en bewindspersonen tonen geen democratisch leiderschap. De dilemma’s voor ambtenaren zijn herkenbaar: wat is het algemeen belang en wie bepaalt dat; hoe groot is je persoonlijke invloed en in hoeverre moet je als ambtenaar gewoon voegen naar de macht? We voelen ons op een vergelijkbare manier als de topambtenaren van destijds als kikkers die langzaam gekookt worden.

Er zijn echter ook wel belangrijke verschillen tussen de huidige tijd en de bezetting. In de oorlog was het in ieder geval duidelijk dat de machthebbers hun macht niet op legitieme wijze hadden verkregen, dus een neutrale ambtenaar hoefde hen niet te bedienen vanwege hun democratische legitimatie. Tegenwoordig wordt de rechtsstaat van binnenuit ondermijnd en uitgehold en bovendien gaat dat vooral ten koste van mensen die juist geen eigen burgers zijn. En deze keer zullen we niet door militaire macht van buitenaf worden ontzet.

Dat maakt vragen als aan wat en aan wie je als ambtenaar loyaal bent en wat het goede is om te doen of juist te laten, minstens zo ingewikkeld als in ’40-’45.

 

Aanvallen op de rechtsstaat

Ik herinner me onderzoek waaruit bleek dat mensen die de Telegraaf lazen banger voor boeven waren en dat ze de criminaliteit te hoog inschatten. Twintig jaar geleden kreeg ik af en toe het verwijt dat ik Godwins produceerde.

Ik hoop heel erg dat dat het fenomeen is waar ik nu zelf last van heb, in mijn bubbel van NRC/FD/Mastodon/NewYorkTimes/politicologie. En dat mijn beeld, dat mensenrechten, democratie, internationaal recht, vrede, veiligheid, vrijheid, solidariteit en welvaart voorbij zijn, enkel voortkomt uit het feit dat ik heel selectief nieuws consumeer.

Maar ik durf het niet te hopen dus ik probeer te verzinnen of het tij nog te keren is, hoe dan, en wat ik daaraan zou kunnen doen. Anders dan gematigd links stemmen, integer werken en meedemonstreren tegen de allerergste terreur. Wie gaat serieus verzet tegen het oprukkend fascisme organiseren?

Pfeijffer, Grand-hotel Europa

Ergens op tien, twintig procent van dit pretentieus zware boek realiseerde ik me dat het in feite een pamflet is. Een politiek-maatschappelijke stellingname die op allerlei manieren wordt beargumenteerd. Effectief wel, want ik ga als lezer helemaal mee in de afkeer van toerisme. Nou neigde ik daar toch al toe dus het is de vraag in hoeverre deze verhaalloze 547 pagina's tot extra overtuiging hebben geleid.
Maar met het doorworstelen van de laatste tientallen pagina's bedacht ik dat pamfletschrijven toch ook een kunst is, en dat Pfeijffer die kunst toch niet verstaat. Het boek lijkt meer op een taaloefening, een schoolschrift voor het vak eloquentie. Ondanks best aardige passages bijna niet vol te houden, wat een afrader.

Meidenzorgen

Van kinds af aan genoot ik van wandelen middenin de nacht, op m'n eentje. Na een feestje of het stappen naar huis fietsen, genieten van de stilte, het maanlicht, de nachtnatuur en de frisse lucht. Als puber liftte ik heel Nederland door zodat ik oudere vrienden die al op kamers waren op kon zoeken.
Vrijwel iedereen vond dat onverantwoord en ik heb zelfs ruzie gemaakt met mensen die me naar huis wilden brengen omdat het gevaarlijk zou zijn als ik alleen door buitenwijken en bossen zou gaan. En als m'n moeder me betrapte op liften waren de rapen gaar. Heel begrijpelijk natuurlijk want het wàs ook spannend en ik wist ook dat ik gevaar liep. Er waren paniekmomenten en ternauwernood ontsnappingen. Maar ik weigerde om me door mijn angst gevangen te laten houden, om vrijheid en intens genot in te leveren omdat er een kans bestond dat ik zou worden aangerand, verkracht of vermoord.
Tegelijk vond ik het een oneerlijke gedachte dat ik zelf verantwoordelijkheid droeg voor het risico van een aanval. Dat ik, mocht me iets akeligs overkomen, daar niet over zou mogen klagen. Omdat ik er willens en wetens voor zou kiezen.

Ik heb, net als ieder ander (potentieel) slachtoffer, nooit gekozen om aangerand te worden. Ik heb afgewogen dat mijn vrijheid me meer waard is dan mijn veiligheid. Maar ik vind wel dat de hele maatschappij zich druk moet maken om ieders veiligheid, ook de mijne. En dat we dus mensen niet op moeten voeden om bang te zijn voor elkaar maar om zorg voor elkaar te dragen en elkaar met respect te bejegenen.

Regeringscoalities

Toen Rutte IV viel over de leugens van Yesilgöz over nareizigers, bleven D66, CDA en CU verbaasd achter omdat ze volgens hen bijzonder dicht bij een akkoord over migratie en asiel waren geweest. Maar ja, het electorale VVD-belang ging even voor het landsbestuur, destijds. Yesilgöz ontkende hevig dat er effectief migratiebeleid had kunnen zijn.

Het lijkt er op dat Veldkamp het echt niet meer aankon, de weerstand tegen zijn pogingen om meer te doen om genocide te stoppen. Maar mogelijk was er ook een electoraal motief, al ziet het er niet naar uit dat NSC alsnog door kiezers beloond gaat worden voor een wel erg laat principiële opstelling. Een wrange grap is het wel dat VVD en BBB als de vermoorde onschuld beweren dat ze wel degelijk richting Veldkamp wilden bewegen en dat het dus puur aan NSC ligt dat het gevallen kabinet nog een keer is gevallen.

WRR, Deskundige overheid

Een vriend begon meteen smadelijk te lachen toen hij de titel Deskundige overheid zag, volgens hem een contradictie. En dat tekent precies het probleem: het publiek heeft een bijzonder lage dunk van de overheid en dan met name van de deskundigheid. Mensen met meer extreme denkbeelden twijfelen ook veel aan de integriteit binnen de overheid - in beide gevallen heeft men niet het idee dat de overheid een lust in plaats van een last is.
Ik ben ervan overtuigd dat die lage dunk niet alleen een gevolg is van medialogica en extremistische verdachtmakingen, maar ook gewoon door onwetendheid komt. Veel burgers hebben maar weinig direct met de overheid als dienstverlener te maken en negatieve ervaringen, zoals slechte dienstverlening, afhankelijkheid en handhavingsdwang zullen hen mogelijk meer bijblijven dan positieve. Op heel veel vlakken waar het algemeen belang wordt gediend zullen veel burgers dat vanzelfsprekend vinden en niet bedenken wat ervoor nodig is. En om politiek en overheid te begrijpen is inzicht nodig dat weinig burgers hebben. Als gevolg van gebrekkige scholing (wie krijgt er nog staatsinrichting op school?), als gevolg van gebrekkige interesse (waarom zou je je in je vrije tijd verdiepen in zoiets saais als politiek en beleid?), en ook als gevolg van gebrekkige verantwoording (die volledig in Haagse termen en formuleringen gebeurt en zelden op een manier die voor normale burgers te volgen is).

Hoe dan ook, een goeie overheid is cruciaal en goed is in dit verband in elk geval integer en deskundig. Bij de inspectieraad hebben we het over professionalisering maar deskundigheid is eigenlijk beter, raker. De WRR maakt beter duidelijk dan wij dat het niet (alleen) om de vakbekwaamheid van individuele ambtenaren of politici gaat maar vooral om beleid, structuren en cultuur. Kennis en kunde moeten gewaardeerd worden, er moet worden gemonitord op welke vlakken het aan expertise ontbreekt, een brede ambtenarenopleiding ten behoeve van goed ambtenaarschap, ambtelijk vakmanschap is dringend noodzakelijk evenals meer kennis voor politici.
Heel fijn dat de WRR het daarbij niet alleen over wetenschappelijke en technische kennis heeft maar ook over proces- en procedurele deskundigheid, over rolopvattingen en staatkundige verhoudingen en over perspectieven, meningen en belangen van burgers. Ook heel belangrijk dat in dit rapport duidelijk wordt gemaakt dat er niet zomaar een rechte technocratische lijn te trekken is van kennis naar goed beleid. Daarom heb ik het meestal meer over inzicht dan over kennis: allerlei verschillende soorten informatie moeten worden betrokken bij afwegingen, oordelen en besluiten. Precies de reden dat ik het integraal afwegingskader een prettiger benadering vond dan het beleidskompas: een kompas wijst het noorden correct aan, geeft de juiste richting, terwijl een kader een heletruimte omrandt waarbinnen afwegingen moeten worden gemaakt.

Deskundigheid betekent in mijn ogen dat je keuzes kan motiveren, beargumenteren. Daar kan iemand andere argumenten tegenover zetten zodat de uiteindelijke keuzes, besluiten of oordelen scherper en beter worden. Deskundigheid of professionaliteit of verantwoord werken betekent ook dat je leert en leren kan alleen als je open staat voor de mogelijkheid dat iets beter kan of dat een ander iets beter weet dan jijzelf. En beter, dat wijst waarden en hoe meer die worden geëxpliciteerd, dus hoe duidelijker wordt bepaald 'waarvoor je het doet', hoe groter de kans dat je kan vaststellen of je het goed doet.

De WRR maakt helder onderscheid tussen het beschikken over kennis en het benutten van kennis. Mijn werk zit daar precies tussenin. Ik kan wat ik doe benoemen met mooie termen als vraagarticulatie en onderzoeksbegeleiding en kennisvertaling, maar wat ik vooral doe: ik lees dit soort rapporten zodat mijn collega's niet alles zelf hoeven te lezen. En ik vind het heerlijk, zelfs in m'n hangmat op de camping.

Pollack, Vandaag is geen dag voor verraad

Al m'n politieke angsten in een roman, nou ja roman is een te blij woord eigenlijk. Fictie, maar bepaald geen vergezochte fictie ben ik bang. Tien jaar geleden zouden we nog denken dat er wel erg veel verbeelding nodig zou zijn om het verhaal te geloven. Ik heb het boek op vakantie gelezen en dan lees ik geen krant, maar desalniettemin maak ik de gebeurtenissen zoals in het verhaal bijna dagelijks mee. De clash van verschillende logica's. Ik ben meer een Werner, die zo gelooft in de abstracte, voorwaardelijke, idealen van democratie en recht dat hij weinig aandacht besteedt aan de praktische en dagelijkse ervaren onrechtvaardigheden die er ondanks de rechtsstaat altijd zijn. Om me heen zie ik dat de meeste mensen juist geen notie nemen van de democratische infrastructuur die onder beleid moet liggen wil er een kans zijn op rechtvaardigheid.
Ik had het boek nog niet uit of ik raakte in een verhitte discussie met een Franse Hongaar die zijn afkeer van Macron letterlijk uitschreeuwde en waarmee ik zo ongeveer alle idealen van gelijkheid en duurzaamheid en eerlijke verdeling deelde, maar die zichzelf als anarchist beschreef en erg overtuigd was dat het doel de middelen heiligt. Toen ik vroeg naar zijn tolerantie voor geweld beweerde hij niet te begrijpen waar mijn vraag vandaan kwam, hij was immers tegen geweld. Dat geloven heel veel Mok- en Rien-achtigen ben ik bang, dat het 'wegsturen' van huidige bestuurders geweldloos en democratisch is omdat 'het volk' het zou willen en omdat de systemen waarmee macht wordt toegedeeld nooit perfect leiden tot honderd procent afspiegeling van dat wat een meerderheid wil. Voor populisten, zeker voor de linkse variant, ligt het sinds Lenin voor de hand om corruptie en uitbuiting en vervuiling te associeren met 'de elite': de rijken, de gepriviligieerden. De analyse begint goed als we vaststellen dat er ongebreideld veel macht is verzameld door enkelen die hun eigen belangen boven een 'algemeen belang' stellen. Maar al gauw wordt de analyse omgedraaid: iedereen die andere opvattingen over het algemeen belang heeft dan jij, hoort dus bij de elite. Van vertegenwoordigers van één van de vele perspectieven in een pluriforme samenleving worden het dissidenten. Een echt rechtvaardige samenleving moet wel homogeen zijn want rechtvaardigheid heeft maar één vorm. Pollack geeft mooi een meer psychologische duiding aan het populisme van extinction rebellionachtige idealisten en bij het lezen voel ik weer de machteloosheid om daar overreding tegenover te stellen.