Ambtelijke professionaliteit

Vanuit relatief veilig Europa kijken we met afgrijzen naar onze Amerikaanse collega’s, die complete verzetsbewegingen inrichten. Nederland heeft een volstrekt ander politiek systeem dan Amerika, zodat geen enkele politieke partij of persoon op dezelfde manier in een paar dagen de fundamenten van recht en politiek aan kan tasten. Ik weet eigenlijk niet of dat een voordeel is. Juist de schok van het extreme, de maatregelen om elke oppositie uit te schakelen en elke balancerende macht te ondermijnen, roept hevig verzet op. Kikkers die wat langzamer gekookt worden, stellen misschien te lang uit om in verzet te komen.

Het is niet alleen de geleidelijke gewenning aan rechtsondermijnende politiek waardoor Nederlandse ambtenaren onzeker worden. Het is vooral de vraag hoe je je integriteit bewaart, en wat ambtelijke integriteit eigenlijk behelst. Ambtenaren moeten loyaal werken voor hun politieke opdrachtgevers, wil het systeem van democratie en rechtsstaat werken. Alleen via verkiezingen wordt er verantwoording afgelegd over gevoerd beleid, dus alleen politici kunnen verantwoordelijk zijn, dus ambtenaren mogen niet zelfstandig goed en fout afwegen.

Maar ambtenaren moeten ook kritisch hun politieke opdrachtgevers tegenspreken. Ze zijn niet voor niks experts en professionals, zonder kritische tegenspraak is er geen kwaliteitsborging van het overheidsbeleid.

Behalve integriteit en loyaliteit kan je je ook afvragen of en hoe en wanneer ambtelijk verzet effectief is. Helpt het de democratie als je ontslag neemt? Wanneer dan? En hoe? Helpt het als je subtiel en onzichtbaar ambtelijk ongehoorzaam bent wanneer je persoonlijk van mening bent dat het regeringsbeleid niet langer legitiem is?

Vragen die door Trump worden getriggered en relevanter worden met de populistische draai in Europa. Waarbij elke ambtenaar zich ook nog wel achter de oren zal krabben als hij zijn hypotheek, pensioen of het schoolgeld voor de kinderen in gevaar brengt. Gelukkig worden ambtenaren in Nederland enigszins beschermd door de bijzondere ambtelijke status… o nee.