Bevrijdingsdag

Rechtsen en links-populisten raken hevig geïrriteerd over verwijten van racisme of waarschuwingen over de rechtsstaat. Misschien is dat wel terecht en misschien zijn de verwijten en waarschuwingen onterecht of overdreven. Zeker is het dat zulke verwijten niemand overtuigen en standpunten niet dichter bij elkaar brengen.

Wie probeert redelijk te zijn en pogingen doet om de polarisatie te verminderen keert zich dan ook tegen de verwijten. Rechtsen en populisten moeten gehoord worden; schrille Godwins zijn kleren van de keizer; waar blijft de zelfkritiek.

Er is minder begrip voor de vraag waar die waarschuwingen vandaan komen. Misschien omdat het zo vanzelfsprekend is.

Gisteren, Bevrijdingsdag, viel me weer op hoe gratuit al dat gevier van onze vrijheid klinkt. Deelnemers beseffen hoe waardevol onze rechtsstaat is en hoe essentieel het bestrijden van discriminatie is. Op 5 mei mogen de parallellen met fascisme wel.

Maar ik vraag me af of de parallellen met het sluipende, subtiele proces van afglijden naar het fascisme, net zo zichtbaar voor iedereen zijn. Het afnemende respect voor instituties als de rechter, het parlement, de wetenschap, onafhankelijke media. Toenemende tolerantie voor selectieve berichtgeving. Hyperconsumentisme en maakbaarheidsgeloof: ieder individu vindt dat hij recht heeft op vanalles. Seksisme. Afkalvende solidariteit. Afbraak van privacy en steeds verdere inperking van vrijheid in de publieke ruimte. Onverschilligheid over bedreigingen, intimidatie en geweld. Twijfelachtige integriteit van gezagsdragers. Surveyleiderschap van politici, die electoraal scoren belangrijker vinden dan besturen.

De kranten staan weer vol met verhalen van slachtoffers en helden, en hier en daar verraders, collaborateurs en oorlogsmisdadigers. Het is veel lastiger om het verhaal te vertellen van de naïeve meerderheid die zich vergaand liet meevoeren in de propaganda van sterk leiderschap, veiligheid door homogeniteit, ongecontroleerde macht, oppositie als volksverraad en problemen verbinden aan personen en groepen.

Wie alarm slaat over risico’s voor de rechtsstaat, ziet het om zich heen gebeuren en gelooft dat mensen het zelf niet zien. Ze zijn blind, naïef, en ontdekken pas veel te laat dat ze daarmee niet onschuldig zijn maar medeplichtig.

Het alarm is daarmee een verwijt en daardoor zetten mensen hun hakken in het zand. Er wordt gealarmeerd om de rechtsstaat te verdedigen, maar juist dat alarm tast de saamhorigheid aan. En een rechtsstaat zal niet bestaan zonder saamhorigheid – we zijn met z’n allen afhankelijk van elkaar.