Kees van den Bos, Elkaar eerlijk behandelen; Wantrouwen, polarisatie en complotdenken voor zijn

 Ik moet steeds denken aan een les van m'n m&t-prof in het eerste jaar van mijn studie: ook ogenschijnlijk open deuren en common sense kennis moeten onderzocht en verklaard worden. Het kon wel eens anders in elkaar steken dan je dacht.
Deze overzichtelijke uiteenzetting van de sociaal-psychologische mechanismen achter procedurele rechtvaardigheid en vertrouwen is fijn, het levert toch weer grondiger inzicht op in de manieren waarop vertrouwen en wantrouwen werken. Dat het altijd gaat om de ervaring van procedurele rechtvaardigheid, niet om de verzekering van de 'afzender' dat een en ander conform eerlijke en correcte procedures is verlopen. Dat vertrouwen en wantrouwen niet elkaars spiegel zijn. Dat wantrouwen en kritiek ontzettend veel energie kosten, waardoor mensen graag vertrouwen op anderen. En dat het voor mensen lastig is om vertrouwen te stellen in abstracte instituties zodat ze hun beeld daarvan baseren op het gedrag van vertegenwoordigrs.
Een onderliggend mechanisme, legt Kees uit, draait om onzekerheid. Onzekerheid over wat waar is, onzekerheid over je eigen toekomst, onzekerheid over de vraag of je erbij mag horen. Als je met respect behandeld wordt, wat je af kan leiden uit het feit dat er fatsoenlijke procedures worden toegepast, kan je concluderen dat 'het klopt'. De wereld en de toekomst en je sociale omgeving worden er voorspelbaar en begrijpelijk door en dat vermindert de onzekerheid. In plaats daarvan geeft het grip, het gevoel dat je enige controle hebt.

Het maakt voor mij opnieuw duidelijk hoe belangrijk niet alleen de algemene beginselen van behoorlijk bestuur zijn, maar ook hoe belangrijk effectief toezicht als cruciaal element van nationale risicobeheersing is. Ambtenaren moeten sowieso mensen altijd behoorlijk en eerlijk behandelen zodat mensen procedurele rechtvaardigheid ervaren en daardoor vertrouwen kunnen stellen in de overheid. Maar inspecteurs kunnen daarbovenop ook nog eens allerlei gerechtvaardigde angsten en onzekerheid beperken door bij te dragen aan een veiliger en rechtvaardiger wereld waarin de overheid er op toeziet dat narigheid zoveel mogelijk voorkómen wordt. Een wereld zonder schandalen en incidenten is begrijpelijker en zekerder dan als mensen zich voortdurend zorgen moeten maken om mogelijke ongelukken en misleiding.