Cas Mudde, Cristobal Rovira Kaltwasser, Populisme

Elementaire Deeltje 51 over populisme is een mooie opvolger na Harambam over complotgelovigen. Sterker nog ik had eigenlijk wel meer willen lezen over de relatie tussen complotideeën en populisme en de diep ondemocratische kenmerken van zulke overtuigingen. Maar goed ik snap dat het deeltje niet over democratie gaat en dus ook niet de vraag behandelt of een vereenzelviging van een persoon of beperkte groep met 'het volk' inderdaad ondemocratisch is. Wat Cas en Rovira Kaltwasser wel stellen is dat er altijd spanning bestaat in een democratische rechtsstaat, doordat democratie met getalsmatige meerderheden wordt geassocieerd en rechtsstaat met rechten voor minderheden. Ze laten ook zien dat democratieën ondermijnd kunnen worden door populisme en dat tegelijk populisten gebruik maken van de ruimte die democratie biedt. Maar met hun benadering van vier verschillende democratische fasen, van volledig en competitief autoritarisme via electorale democratie naar liberale democratie, laten ze zien dat populisme in sommige gevallen juist bij kan dragen aan democratisering.

Dat van die 'sommige gevallen', dat blijft toch het probleem met het begrip populisme. Populistische leiders zijn meestal stoere mannen maar soms vrouwen. Ze vormen meestal een (schijn)partij maar soms ook een sociale beweging of zelfs niks, alleen een persoonlijke côterie. Populisme groeit in crises maar het gaat wel om zoveel verschillende crises van verschillende ernst dat de correlatie nogal dun is. Het komt vooral in de Amerika's en Europa voor maar niet uitsluitend. Het is doorgaans (extreem-)rechts maar in Zuid-Amerika is het meestal links in de zin van socialistisch. En niet elke politicus die populistische taal uitslaat is een echte populist.

Toch is populisme herkenbaar, niet alleen aan de verabsolutering van 'het volk' dat homogeen en goed is en dus geen kritiek of oppositie verdraagt en de strijd tegen een kwaadaardige elite, maar in mijn ogen ook aan de taal. De auteurs van het boekje beschouwen populisme als een 'dunne ideologie' maar ik vind ideologie wel een zwaar woord voor het beperkte wereldbeeld waarin er zoiets zou bestaan als 'de wil' van 'het volk'. Ik zie het eigenlijk vooral als een stijl en taal. En wel een taal waarmee elke 'ander', of het nou iemand uit de elite is of een buitenlander of een criticus, verdacht wordt gemaakt en binnen de kortste keren als volksverrader te boek staat.

Harambam, “The Truth Is Out There”: Conspiracy culture in an age of epistemic instability

Ik wilde Harambams boek vooral lezen omdat ik op zoek was, ben, naar manieren om samenzweringsgelovigen op hun nummer te zetten of te overtuigen van hun misleiding. Toen ik het boek uit had moest ik met schaamte erkennen dat ik daarmee toch niet zo heel erg verschil van de complotgelovigen. Zeker niet met mijn sociaal-wetenschappelijke scholing die maakt dat ik begrijp dat wat geaccepteerde kennis is een kwestie is van machtsrelaties – wie de macht heeft produceert legitieme kennis, van wie geen macht heeft kunnen ideeen en overtuigingen zomaar worden verworpen als krankzinnig of kwaadaardig.

Harambam laat zien hoe complotgelovigen (ik kan mezelf er niet toe brengen om ze complottheoretici te noemen) tot hun overtuigingen komen. En hij vergelijkt die overtuigingen met theorieën en visies die wèl breed als ‘waar’ worden erkend. Zo groot blijken de verschillen niet. Het is gewoon waar dat machtige bedrijven, groepen van personen, sommige media, wetenschappers, lobbyen voor hun particuliere belangen en dat lobbyen gebeurt vaak in de vorm van ‘informeren’. Het is gewoon waar dat veel processen in de kapitalistische markteconomie niet leiden tot optimale resultaten voor alle mensen, maar tot ongezondheid en vervuiling en uitbuiting.

Harambam stelt dat de essentie van democratische kennis is dat er een vrij en open debat wordt gevoerd. Iedereen moet daarin de kans krijgen om zijn of haar argumenten en feiten naar voren te brengen. Alleen als we naar iedereen luisteren en niet bij voorbaat opvattingen verwerpen omdat ze niet passen in ons idee van kennis, maken we kennis op een democratische manier.

Maar doordat Harambam probeert om absoluut niet-oordelend te beschrijven hoe samenzweringsgelovigen denken, komt hij niet toe aan de risico’s van dat denken. Wie ervan overtuigd is dat er een kwaadaardige elite bestaat die de hele maatschappij onderdrukt zal eventueel gewelddadig verzet en revolutie legitiem achten. Wie meent dat hij of zij een bijzonder inzicht heeft in de ‘echte werkelijkheid’ terwijl de meerderheid van alle mensen makke schapen zijn die kritiekloos geloven wat de machthebbers hen willen doen geloven, is net zo ondemocratisch en heeft net zoveel last van misplaatst superioriteitsgevoel als de journalisten en politici en wetenschappers die ze bestrijden. Meer, want hun feiten zijn niet voor iedereen waarneembaar en dat maakt hun geloof in allerlei alternatieve waarheden in mijn ogen toch echt gevaarlijke en baarlijke nonsens.

Invasie van Oekraine

Op een enkel retweetje na heb ik me nog niet over Oekraine uitgelaten omdat ik werkelijk niets verstandigs te melden had en zelfs voor mijn gebruikelijke al-schrijvend-denken had ik geen enkel aanknopingspunt. Tot nu, want ineens besef ik waar mijn ongemak zit. Ik bedoel, net als iedereen ben ik harstikke bang voor escalatie naar de EU, de NAVO, de halve wereld. En net als iedereen ben ik verontwaardigd en ontzet over de vernietiging van Oekraine en al het leed. Ik heb zowel Oekraiense als Russische vrienden en kennissen en ik heb nog nooit enig enthousiasme kunnen opbrengen over Poetin en z’n corrupte kliek. En ik sta te juichen bij de helden die, soms zelfs geweldloos, proberen zich te verzetten tegen de invasie en al helemaal helden die in Rusland en zelfs in Wit-Rusland openlijk protesteren. So far so good. Mijn ongemak gaat over het risico dat wij hier in het veilige westen een beetje gratuit gaan zitten koketteren met onze morele verontwaardiging, dat we ons vast stevig aan de Goeie Kant van de Geschiedenis plaatsen. En dat in feite over de ruggen van Oekraieners en Russen heen. Zij worden onderdrukt, zij worden onder de voet gelopen, zij verliezen hun bezittingen en hun levens. En nu moedigen we ze allemaal aan om toch vooral de wapens op te nemen en om zo mogelijk Poetin af te zetten.

Dat is niet alleen wel lekker makkelijk vanaf onze morele troon. Erger nog is dat onze veiligheid nu toch echt afhankelijk lijkt te zijn van diegenen die tegen het Russische leger vechten. Al die studenten, huisvaders, terugkerende vrachtwagenchauffeurs en schoolmeesters die molotovcoctails lopen te gooien en daarmee de Russische opmars een tikje vertragen wagen niet alleen hun leven voor Oekraine. Elke dag dat een militaire overwinning van Rusland wordt vertraagd is er meer schade in Oekraine maar wordt ook de kans ietsje groter dat Poetin uiteindelijk z’n macht kwijtraakt. Als dat waar is, dan vechten die Oekrainers dus ook voor ons.

Ik geloof dat de oorlog hoe dan ook zal escaleren – ofwel Poetin ziet hoe sterk hij militair is en gaat gewoon door met het uitbreiden van zijn invloedsfeer, wat dan op een gegeven moment leidt tot militaire betrokkenheid van de NAVO en dus een derde wereldoorlog. Ofwel de Russische opmars raakt zo gefrustreerd dat Poetin steeds heftiger geweld gebruikt om een Russische overwinning te forceren. Aangezien dat dan gaat om oorlogsmisdaden, het platbombarderen van woonwijken en binnensteden of het inzetten van kernwapens, moeten VN of NAVO uiteindelijk wel reageren met meer dan alleen economische sancties en opnieuw hebben we het dan over een derde wereldoorlog. Uiteindelijk zou ik denken dat Poetin z’n hand heeft overspeeld en zal worden afgezet door de opportunistische kliek die hem vooralsnog aan de macht houdt – de meeste dictators sterven niet in bed dacht ik – maar ik zou niet weten hoe lang dat nog kan duren. En tot die tijd kunnen wij wel proberen de Russen aan te moedigen om zich tegen hun onderdrukker te verzetten, de Oekrainers aanmoedigen om te vechten, maar in feite verlangen we van hen dus gewoon dat ze ons en onze belangen verdedigen. Immers pas nu onze belangen rechtstreeks in gevaar lijken te komen beginnen we ons echt druk te maken om verzet tegen Putin. Tot een paar dagen geleden waren we vooral bezig met een mix van appeasement, handel en een opgestoken vingertje. Ik kan me niet herinneren dat we veel meer gedaan hebben dan Navalny redden en ontsnapte Wit-Russen asiel verlenen.

En dan hebben we natuurlijk altijd China nog. Xi leert. Wij niet zo. Het is echt een tijd om bang te zijn, niet om Russen en Oekrainers te vertellen wat ze moeten doen.