Herman van Gunsteren, Voor democratie maar tegen politiek

Had Van Gunsteren zo'n vooruitziende blik? Of ben ik zodanig beïnvloed dat ik de politiek op dit moment onbewust beoordeel aan de hand van wat ik in mijn studie politicologie geleerd heb?
Zoals gebeurt bij elke verhuizing of grote schoonmaak: toen ik m'n boekenkast opruimde pakte ik het twintig jaar oude boekje Democratie in verval van Joop van Holsteyn en Cas Mudde weer eens op. Las alleen de intro en het essay van Van Gunsteren en ontdekte hoe enorm actueel het allemaal nog is. Alsof de ontwikkelingen en zorgen alleen maar pregnanter zijn geworden, alsof er helemaal niets verbeterd is.
Van Gunsteren waarschuwt dat politiek over macht en conflict gaat, en dat het dùs geen werk voor heiligen is. En trouwens, het is ook een kunst, moeilijk, om politiek actief te zijn en iets te bereiken voor de samenleving zonder afgemaakt te worden in de publieke opinie omdat je 'vuile spelletjes' speelt. Want wil je iets bereiken, dan is het spelen van vuile spelletjes absoluut onvermijdelijk.

Maar er waart al decennia een spook van zuiverheid, radicaal goed-fout-denken, politieke correctheid en identitaire superioriteitsclaims door de media. In plaats van leiderschap tonen en zich verantwoorden door visie uiteen te zetten, buigen bange bewindslieden zich naar Het Volk. Voor zulke figuren kan niemand ontzag hebben natuurlijk, en zo verliest de politiek gezag.

Zo verwordt democratie zonder politiek tot een technocratisch consumentenbestuur. Legitimiteit is alleen nog maar gebaseerd op effectiviteit: wie levert het maximum aan wat een meerderheid wenst? Politieke strijd gaat dan niet langer over wereldbeelden en idealen, maar wordt een platte strijd om getalsmatige meerderheden en om beelden, imago's. Welke politicus wordt vertrouwd omdat ie het imago heeft van een doortastend man die weet wat wij willen omdat hij net zo is als wij, en die dat ook belooft te leveren? Zonder mitsen over de grenzen van de rechtsstaat, zonder maren over minderheden.

Twintig jaar voor de kabinetsformatie van '21 schrijft Van Gunsteren:
"Als ze [politici] zichzelf evenwel niet om de tuin leiden en doen wat de aard van politiek vereist, dan lopen ze altijd het risico om betrapt te worden door de media, die hun machiavellistisch handelen als onethisch aan de kaak stellen. Wanneer ze ondervraagd worden zijn doorgaans hun antwoorden, voor ieder zichtbaar en voelbaar, ontwijkend. Politici zijn mensen die op een directe vrag geen direct antwoord geven, zo luidt de karakterisering die langzamerhand dominant is geworden. Geen wonder dat burgers zich afwenden van deze soort (representatie van) politiek. Het zou beter zijn als politici uit de kast zouden komen en openlijk de aard van hun werk zouden erkennen en verklaren. Dat is niet zo makkelijk, aangezien dit speciale werk, dat verricht wordt door gewone burgers die een ongewone functie (ambt) vervullen, vaak vuil en vervelend is. Maar het anders voorstellen dan het is, werkt niet meer. Zelfs niet met behulp van communicatie-experts. Politici moeten voor de aard van hun werk uitkomen en de functie ervan in het samenleven toelichten. Zodoende zou politiek in ere kunnen worden gehouden als de vuile activiteit die zij is en altijd al was."
En twintig jaar voordat de Toeslagenaffaire in volle omvang losbarstte schrijft hij:
"Visie kan, denk ik, voortkomen uit compassie, uit het vertellen hoe dingen misliepen en wie daardoor leed. Visie ontstaat uit het herinneren van pijnlijke politieke ervaringen."
(...)
"Daarom is het van het grootste belang voor de revitalisering van politiek dat politici verantwoordingsprocessen niet zien als een onwelkome onderbreking van hun normale voorwaarts kijkende activiteiten, waar ze zich zoveel mogelijk buiten houden en zich zo snel mogelijk aan onttrekken, maar veeleer een essentieel onderdeel van politieke leerprocessen waarin we elkaar duidelijk maken welke waarden we willen beschermen en wie daarvoor primair verantwoordelijk is of zijn."

Politiek is onlosmakelijk met samenleven verbonden. Macht, belangen, ideeën en idealen kunnen maar beter in democratische processen hun weg vinden want als de politieke instituties afkalven omdat mensen er niet meer in geloven dan zal politiek op ondemocratische manieren worden bedreven. Het verdwijnt niet.