Tweedeling

Sinds we ontzuild zijn en daardoor het stemgedrag van het Nederlandse electoraat niet meer begrijpen, zijn politicologen maar ook beleidsadviseurs en politici naarstig op zoek naar nieuwe maatschappeljike indelingen van het volk. Een goeie indeling zou de samenleving zoveel overzichtelijker maken.

Niet alleen beleidsmakers, ook veel burgers hebben wel behoefte aan een paar logische categorieën waarmee ze zichzelf en anderen kunnen identificeren: de geitewollensokken hippie en de sigaarrokende dikke directeur doen het niet meer. En zelfs een wat vager en algemener verdeling tussen conservatief en progressief, of tussen rechts en links, werken voor geen meter.

Wetenschappers zouden graag logische categorieën hebben: wederzijds uitsluitend, alles dekkend (daartoe neme men de ‘rest’categorie) en bij voorkeur evenwichtig in de zin dat kenmerken langs dezelfde dimensies worden bepaald: opleiding, of inkomen, of gezagsgetrouwheid.

Jaren geleden produceerde Motivaction een schema dat niet voldeed aan die wetenschappelijke logica. Het ging echter om een schema gericht op mediaconsumptie, en het is maar zeer de vraag of het relevante groepslabels bood voor alle soorten van beleid of identificatie.

Toch zaten ze volgens mij wel op een zinnig spoor: Nederlanders (en vermoedelijk ook anderen) passen niet keurig in onderscheiden hokjes, er zijn méér soorten Nederlanders dan in een simpel modelletje is te beschrijven. Bovendien: als de ene groep hecht aan een voor hen belangrijke waarde, hoeft er niet persé een andere groep te zijn die aan de tegenovergestelde waarde hecht. Zo denk ik dat hoogopgeleiden die groot belang stellen in competentie geen tegenspeler vinden in lager opgeleiden die incompetentie bejubelen. Ik zou gokken dat lager opgeleiden zich niet zo druk maken om competentie en hun aandacht meer richten op de vraag hoe sociaal of zorgzaam iemand is. Competentie en zorgzaamheid sluiten elkaar niet uit.

Ik geloof ook niet dat er een sociaal-culturele scheidslijn door Nederland loopt waarbij aan de ene kant gezagsgetrouwe, en aan de andere kant vrijzinnige, burgers staan. Ook burgers met vrijzinnige of liberale opvattingen over ethische kwesties – de bekende abortus, euthanasie en drugskwesties – hechten aan de wet. Juist uit de liberale hoek wordt het vaakst gehamerd op de rechtsstaat, aan het primaat van de wet boven de macht. In hun beleving is gezag gebaseerd op wet en recht, niet op actie en effect.

En wat bijna alle categorieën, groepen en individuele burgers gemeen hebben is het belang van integriteit en het verwerpen van corruptie en misbruik van bevoegdheden. Dat maakt heel Nederland ‘gezagsgetrouw’.

Ik denk dat er een sociaal-cultureel verschil te zien is tussen communitaristen en liberalen. De vraag met wie je solidair bent, om wie het recht draait, hoe je je positie in de samenleving bepaalt, maakt verschil. Er zijn mensen die zichzelf vooral zien als deel van de gemeenschap, de groep, die een notie hebben van ‘volk’ of ‘natie’ en die in wij-zij-onderscheid denken. Aan de andere kant staan individualisten die zich identificeren als burgers in een rechtsstaat en voor wie het mens-zijn bepalender is dan hun etniciteit of de plaats waar ze thuis zijn.

Het gaat niet om een scheidslijn maar om een continuüm, met uitersten en middenposities. Extremistische communitaristen zullen zich tegen buitenlanders verzetten en zullen hun culturele normen aan anderen op willen leggen, extremistische libertairen zullen het collectief of de overheid als de vijand beschouwen en sociaal, moreel gedrag verwerpen. Er zijn ook tolerante communitaristen, die vooral anderen willen helpen en nieuwsgierig zijn naar anderen, en er zijn ook aardige liberalen die enorm lopen te mantelzorgen.

Zuilen, categorieën en groepen zijn sociale constructen. Ze bestaan omdat we vinden dat ze bestaan. Als iemand met een concept komt dat aanslaat, kan het een nieuwe werkelijkheid worden. Dat heeft voordelen, het maakt de communicatie in een samenleving en in de politiek efficiënt en het biedt handvatten voor beleid. Maar het heeft ook nadelen: het wordt voor mensen bijna onmogelijk om aan de algemeen aanvaarde categorisering te ontsnappen. Je wordt in een groep ingedeeld en je wordt benaderd als lid van een groep.