Derksen, De ware toedracht

Ton Derksen, De ware toedracht; Praktische wetenschapsfilosofie voor waarheidzoekers, Veen Magazines, Zutphen 2010

Dit inderdaad nogal praktische boek zou verplichte kost moeten zijn voor iedereen die met de strafrechtketen te maken heeft. De auteur laat zien hoe politiefunctionarissen, openbaar aanklagers en rechters (en advocaten) in dezelfde cognitieve valkuilen trappen als alle mensen. De hersenen van mensen werken nou éénmaal op een bepaalde manier, bij uitstek geschikt om te overleven in een omgeving van direct gevaar en voedselstrijd. De valkuilen veroorzaken doorgaans weinig serieuze problemen, maar in de strafrechtketen levert het wel onschuldige veroordeelden en loslopende criminelen op.

Twee oplossingen liggen voor de hand: goed onderwijs voor politiefunctionarissen en juristen over empirisch onderzoek en de risico’s van zelfgenoegzaamheid, en het organiseren van tegendenkers. Bij belangrijke strafrechtelijk onderzoek (al vanaf het moment dat de opsporing begint) zou er een instantie moeten zijn die alternatieve scenario’s bedenkt en ondersteunt dan politie en OM.

Onderdeel van goed onderwijs zou kennis van statistiek moeten zijn, zeker nu politie en justitie meer en meer gebruik maken van datamining technieken en geavanceerde statistische analyses. Het boek van Derksen biedt een eerste kennismaking. Nog inzichtelijker wordt het met Hans van Maanen, Goochelen met getallen; Cijfers en statistiek in krant en wetenschap 2009. Functionarissen die oordelen en handelen baseren op statistische analyses, moeten begrijpen welke conclusies wel en niet getrokken kunnen worden op basis van statistische verbanden.

Derksen behandelt cognitieve valkuilen vanuit drie perspectieven: psychologie, wetenschapsfilosofie en statistiek. Hij gebruikt bekende voorbeelden ter illustratie: Louwes, Henk H. en Lucia de B.

Psychologie: zelfbevestigende overtuigingen
Politiefunctionarissen construeren een verhaal, een scenario, rond een misdrijf en rond een bepaalde verdachte. Dat is hun werk. Wanneer mensen éénmaal een verhaal en een verdachte in hun hoofd hebben, wordt het steeds moeilijker om open te staan voor aanwijzingen dat het verhaal niet klopt of de verdachte niet schuldig is. Allerlei aanwijzingen worden zodanig geinterpreteerd dat ze in het scenario passen. Een ontkennende verdachte wordt bijvoorbeeld als leugenachtig beschouwd.
Hoe meer ervaren functionarissen zijn, hoe meer zij hun vaardigheden om leugens en waarheid van elkaar te onderscheiden, overschatten.
Een onschuldige burger moet dan ook hopen nooit als verdachte aangemerkt te worden, en als hij betrokken raakt bij een misdrijf moet hij hopen op onervaren agenten.

Wetenschapsfilosofie
Er zijn verschillende soorten waarheid. De uitspraak van een rechter over het al dan niet schuldig zijn van een verdachte is een sociale constructie van de waarheid. Die constructie is nuttig en nodig voor het functioneren van de rechtsstaat, maar het laat onverlet dat er foute uitspraken kunnen worden gedaan. Fouten kunnen ontstaan door gebrekkige kennis (gebrekkig bewijsmateriaal) of door verkeerde interpretatie van feiten.
Voor het goed functioneren van de rechtsstaat is afsluiting van strafzaken met een rechterlijke uitspraak van groot belang, maar ook het veroordelen van criminelen en het vrijspreken van onschuldigen. Een voorziening om fouten te herstellen is dus nodig.

Statistiek
Mensen hebben grote moeite met het accepteren van toeval, en kunnen daardoor moeilijk geloven dat sterke correlaties en coincidenties toevallig zijn. Het fout interpreteren van coincidenties (7 kinderen stierven tijdens een dienst van Lucia de B. dus had zij ze vermoord) wordt sterk bevorderd door het fout toepassen van referentiegroepen. De kans dat een willekeurige vrouw zeven sterfgevallen in korte tijd meemaakt is miniem, maar de kans dat het een verpleegster overkomt is al aanzienlijk groter.