Geen blog maar een paar verontrustende presentaties:
college van Randahl Fink, een Deense opiniemaker, over Russische desinformatie,
en natuurlijk de documentaireserie Niemand die het ziet.
Ik hoop dat vooral beleidsmakers nou eindelijk Big Tech gaan reguleren en zo onze privacy, veiligheid, informatierechten en keuzemogelijkheden een beetje beter gaan beschermen.
Lieve libertair,
'Een' cultuur bestaat niet. Meerdere 'culturen' als statische en scherp afgebakende eenheden bestaan niet. Tenzij je doelt op een smurfencultuur, een kabouterdorp in het fabeltjesbos waarin elk zijn plaats heeft: de loodgieter, de verpleger, de politieagent en de onderwijzer. Een dorp dat klein en primitief genoeg is om geen moderne organisatie en communicatie nodig te hebben: iedereen kent zijn rol en de jaarkalender staat tot in de eeuwigheid vast en als de brug moet worden vernieuwd slaat de timmerman vanzelf aan het bouwen.
Cultuur is een aspect van menselijk samenleven, net als economie en politiek. Ik kan het weten want ik ben op een landsgrens opgegroeid, er stonden grenspalen zowat in de achtertuin.
Er ontstaan wel nationale samenlevingen door de politiek-militaire grenzen en daarmee verbonden gezamenlijke geschiedenis die mensen om territoria hebben getrokken. Maar de cultuur van de mensen die binnen en over die grenzen leven is fluide en dynamisch. Mede dankzij voortdurende migratie en veranderende samenstelling (niet alleen etnisch) van de bevolkingen van verschillende territoria. Gelukkig, vind ik, want ik geloof in ontwikkeling en culturele rijkdom als elementen van beschaving.
Grappig genoeg is de economische groei waar jij zo op hoopt ook nogal gebaseerd op ontwikkeling en verandering, op innovatie en mode en nieuwe markten van vraag en aanbod en niches waarin slimme ondernemers springen.
Uit jouw mail doemt een beeld op van iemand die alle kaarten op die economische groei zet, op materiele rijkdom. En dat in een geatomiseerde, individualistische wereld van competitie en winnaars en verliezers. Voor mij is dat te armoedig. Ik zoek de zin van het leven meer in persoonlijke (zedelijke, morele) ontwikkeling en groei en dat is bijna per definitie een sociale en culturele opgave. Ik kan alleen maar wijzer worden, een beter mens, mijn beste zelf, in sociale relaties. Voor mij geen comfortabel leven op mijn omheinde landgoed maar interactie en ontdekking, emoties en taal. Dat betekent dat ik onderdeel ben van de samenleving op allerlei niveaus: van mijn buren en de stad waar ik leef tot Nederland, Europa, en de samenlevingen die daar doorheen lopen van hanggliders, groenen, mensen die van literatuur houden en andere humanisten. Van oud-collega's die op disco dansen.
Het is mijn persoonlijke eigenbelang dat dat een rechtvaardige en ecologisch duurzame samenleving is. Dat ik kan leven in een wereld met vrijheid, veiligheid, creativiteit, kennis, gezondheid, vrede en natuur.
Omdat vrijwel ieder mens die idealen deelt en tegelijk verschillend invult hoe dat er dan uit zou zien, en omdat zo'n ideaal Utopia ook theoretisch niet kàn bestaan vanwege alle inherente spanningen en conflicten in elke samenleving die niet volkomen homogeen en statisch is, moeten we ons zo organiseren dat we zoveel mogelijk recht doen aan iedereen. Terzijde: ik vraag me af hoe een volkomen homogene samenleving er uit zou zien. Is iedereen daar loodgieter?
Ik ben er van overtuigd dat de spanningen die voortkomen uit diversiteit en verandering alleen op een vreedzame manier tot beschaving kunnen leiden in een democratische rechtsstaat. Daarmee bedoel ik dat besluiten, keuzes en afwegingen, grenzen, doelen en beperkingen, bestuur en verantwoording over de ordening van de samenleving tot stand komen in een voortdurende interactie tussen - in theorie - alle volwassen burgers. Dat is de democratische kant: procedures om macht zo goed mogelijk bij alle leden van de samenleving te leggen.
Om die procedures en die machtsverdeling duurzaam te laten werken zijn er ook instituties nodig die grenzen en kaders bewaken: de rechtsstaat. Als macht niet leidt tot recht, dus als procedures gecorrumpeerd raken, geldt de wet van de sterkste en dat is een vorm van willekeur.
Democratie zal nooit leiden tot absolute gelijkheid - er zullen altijd elites zijn. Alleen al daarom zijn de instituties van de rechtsstaat zo belangrijk: om machtsconcentratie te voorkomen en om een bodem van minimale rechten en rechtsbescherming aan alle burgers te bieden. Dankzij de rechtsstaat zijn diegenen die níét tot een elite behoren niet afhankelijk van de toevallige deugdzaamheid van personen met macht. Dat is in mijn ogen vrijheid: voor je mensenrechten niet afhankelijk zijn van de welwillendheid van een ander of van een meerderheid.
Dictatuur kent vele varianten maar het ontmenselijkt altijd. Het ontneemt mensen hun autonomie en hun solidaire moraliteit. Niet-autonome, immorele figuren zijn eigenlijk geen mensen meer, in ieder geval geen mensen met menselijke waardigheid. Of het nou een Joods jongetje in Theresiastad is, een echtgenoot van een kwezelige romantica of een rechter in een systeem zonder recht: wie geen vrijheid heeft verliest verantwoordelijkheid en dus waardigheid.
Adam probeert alsnog verantwoordelijkheid te nemen en zichzelf te redden. Maar daarvoor moet hij afstand nemen van het communistische systeem waarvoor hij medeverantwoordelijk is. Het enige ideaal waarin hij echt geloofd heeft blijkt een grote leugen, net als zijn huwelijk en zijn beroep. Hij probeert te vluchten in een affaire maar ook dat krijgt hij als een leugen naar zijn hoofd geslingerd. Zijn broer maakt duidelijk dat vluchten naar het buitenland ook al geen soelaas biedt. Adam hervindt zichzelf in het loslaten van ieder verlangen, ieder oordeel, maar dat betekent wel dat hij alleen is.
Ik leer van deze mooie roman hoe nauw moraliteit en solidariteit met elkaar verbonden zijn. Hoe morele overtuigingen per definitie sociale idealen zijn. En hoe elk intermenselijk begrip tot interpretaties, misverstanden en misbruik kan leiden, of het nou gaat om het algemeen belang of om de waarde van een gezin. Klima biedt geen oplossing maar hij laat wel zien hoe heilloos opportunisme of onderwerping is.
Niet de verkiezingsuitslagen waarbij extreemrechtse partijen winnen zijn het probleem. Het feit dat grote delen van het electoraat op die partijen stemt is zo verschrikkelijk. Dat er dus kennelijk grote delen van de bevolking zijn die geen moeite hebben met discriminatie, met leugens, met het bedreigen van de rechtsstaat. Dat zo ontzettend veel mensen zich in de konijnenholletjes van de online beelden hebben laten glijden. Dat er zo weinig kritisch vermogen en medemenselijkheid zijn.
We zijn het verleerd om politiek debat te voeren. Woordenstrijd over tegengestelde belangen, perspectieven, idealen en meningen is er nog maar weinig. Politiek is tegenwoordig meer een kwestie van welles-nietes-discussies, over wat precies waar is en wiens schuld iets is. Waar voorheen debat werd gevoerd vanuit ideologische invalshoeken en men het grosso modo eens was over feiten en procedures, wordt tegenwoordig liever ontkend dat ideologieën en belangen legitieme standpunten op kunnen leveren. Zodat verschillen in standpunten alleen nog maar verklaard kunnen worden uit domheid of kwaadaardigheid.
Daardoor verschilt de polarisatie nu wel heel wezenlijk van de na-oorlogse polarisatie waar met name linkse partijen hoopten op het goed zichtbaar maken van de ideologische verschillen, om de kiezers een duidelijke keuze voor te leggen. De huidige polarisatie maakt zichtbaar welke groepen elkaar als vijanden beschouwen. Het is moreel verwerpelijk om voor je vijand te kiezen.
Nu politiek verworden is van belangenstrijd tot oorlog tussen groepen, wordt er geen algemeen belang meer gevoeld maar zero sum, winst voor de een ten koste van de ander. Het besturen van een land is geen zoektocht meer naar common ground en acceptabele compromissen maar draait om macht en om je zin krijgen.
Bovendien verlangen we naar een samenleving waarin we elkaar niet verketterden om verschillen van mening. Een simpele voorstelling van zo’n samenleving is er niet een waarin het politieke debat op een andere manier wordt gevoerd, maar eentje waarin überhaupt geen debat is. Waarin iedereen het met elkaar eens is. Dat is een populistisch idee waarin afwijken van de meerderheid synoniem is met afwijken van het volk, jezelf buiten het volk plaatsen. Het is het sprongetje op de glijbaan naar uitsluiting, criminalisering en dehumanisering.
Mijn ouders wonen allebei in de buurt van de Peel, zodat ik er tot mijn spijt wel eens kom. Met schitterend weer en een windje in de rug fietste ik van Heythuysen naar Venray. De stank van varkens was alomtegenwoordig, ik moest er van kokhalzen. Jaloers keek ik naar de trekvogels die in formatie over de wereld vlogen. Ze hebben geen boodschap aan wat er beneden gebeurt.
In de trits vrijheid, gelijkheid, broederschap krijgt het derde ideaal weinig aandacht. Het is op allerlei manieren te vertalen: solidariteit, zorgzaamheid, verantwoordelijkheid, rentmeesterschap. In ons ik-tijdperk van consumptie en identiteit houden we ons niet bezig met die broederschap. Toch is het bij uitstek hèt ideaal dat betrekking heeft op de waarden en belangen die buiten het egocentrische zelf liggen. De waarden die gaan over burgerschap en bestuur dus.
Broederschap kan niet bestaan bij conflict. Het gaat om de vraag hoe dingen beter kunnen, om het goede doen.
De idealen van vrijheid, gelijkheid en broederschap dienen de hoogste waarde van rechtvaardigheid. Het wordt tijd om het derde ideaal te herwaarderen.
