Gideon Rachman, The age of the strongman; How the cult of the leader threatens democracy around the world

 Er circuleren inmiddels talloze boeken over populistische autocraten en voor mij is het het derde boek over het thema. En het beste, juist doordat het niet wetenschappelijk verantwoord is maar journalistiek. Het boek van Jos de Beus was nog niet helemaal af toen hij overleed en ik herkende zijn poging om een lijn te beschrijven door types als Berlusconi en Erdogan met elkaar te vergelijken. Maar de opsomming van nare premiers kwam toch wat willekeurig over en de beschrijvingen waren niet systematisch. Het boek van Hans Kribbe (The Strongmen; European encounters with sovereign power) vond ik een stuk leerzamer. Het was bedoeld als waarschuwing voor liberaal Europa om volgens de nieuwe spelregels te spelen of helemaal niet meer mee te doen.

Het boek van Rachman bestaat uit een aaneengeregen serie beschrijvingen van de verschillende sterke mannen, would be dictators in feite, waarmee ik als lezer een heel grondig beeld krijg van het type en ook een beetje van het appèl dat zulke types doen aan hun achterban. Het zijn zonder meer populisten en in het journalistieke verslag van hun greep naar de macht, het corrumperen van de constituties die oorspronkelijk hun positie bepaalden en hun optreden dat vroeger of later tot militair geweld tegen een externe of desnoods interne vijand leidt, zie je langzaam maar zeker vaste patronen terug. Rachman verwijst naar de kenmerken van populisme die Michael Reid onderscheidt: "First of all, it is a brand of politics in which a strong, charismatic leader purports to be a saviour, blurring the distinction between leader, government, party and state, and ignoring the need for the restraint of executive power through checks and balances. Second, populism has often involved redistribution of income and/or wealth in an unsustainable fashion."

Het zijn dezelfde patronen die we in Nederland al decennia bij Wilders zien: polariseren door haat te zaaien tegen groepen die niet bij 'het echte of eigen volk' mogen horen; het concept democratie vervormen tot 'de wil van de meerderheid' en daarna 'de wil van het echte volk' waardoor die gehate groepen uitgesloten worden als vijanden en verraders; het gezag van rechtsstatelijke instituties ondermijnen; en beleidsmatig nooit met echte oplossingen  maar altijd met beschuldigingen wijzen naar iedereen die politiek niet loyaal is aan de leider. Leiderschap gebaseerd op slachtofferschap en heldendom, kortom een sprookjesleiderschap in plaats van politiek leiderschap. De ambitie om politiek af te schaffen vanuit de logica dat conflicten er eigenlijk niet mogen zijn omdat de volkswil één is en door de leider vertolkt wordt. Uitingen die draaien om macht en verraad, haat en kwaadaardigheid en 'idealen' die altijd draaien om wij tegen zij, om winst ten koste van anderen.

Rachman beschrijft Putin als het archetype en laat daarna zien hoe Erdogan, Xi Jinping, Modi, Orban, Boris Johnson en Trump, Duterte, MBS en Netanyahu, Bolsonaro en Abiy Ahmed van hetzelfde laken een pak zijn. Het gaat hem niet zozeer om de vraag of, en hoe, zulke strongmen succes hebben en aan de macht blijven, maar om de acties en uitspraken waaraan je ze kan herkennen. Bijvoorbeeld "he followed a textbook pattern of strongman rule: he packed the Supreme Court, altered the electoral system in his favour, encouraged a cult of personality via rambling and bombastic appearances on television, and denounced independent critics as tools of hostile foreign powers." Het citaat heeft toevallig betrekking op Chavez maar elke andere naam van elke andere sterke man kan moeiteloos worden ingevuld.

Rachman hoopt dat the age of the strongman, die inmiddels alweer een decennium oud is, ook weer een keer afloopt. Sowieso hangt het hele systeem af van een persoon en personen zijn sterfelijk. Maar het spreekt bepaald niet vanzelf dat er na een dictator weer liberale democratie zal zijn.

Democratisch gezindte

Lastig aan democratie is dat je respect moet opbrengen voor mensen waar je het erg mee oneens bent. Dat is al lastig als je denkt dat ze het gewoon bij het verkeerde eind hebben, nog lastiger als ze de nadruk op andere waarden en belangen leggen dan jijzelf, maar helemaal ingewikkeld als je hun ideeen of voorkeuren volstrekt verwerpelijk vindt. Toch moet het, iedereen de ruimte gunnen om zijn opvattingen te beargumenteren zodat je met je eigen tegenwerpingen kan komen.

Totalitaire ideologieen zijn alomvattend, alles wordt met alles verbonden zodat je alleen nog maar de ene juiste denkwijze aanhangt, of een tegenstander bent. Twijfel of over verschillende onderwerpen anders denken dan de norm binnen het ideologisch kader worden niet gewaardeerd. Je dient je te conformeren aan de lijn van diegenen die weten hoe er gedacht moet worden en elke afwijking is een vorm van verraad.

Om een democratie te (onder)houden zit er niks anders op dan toch maar accepteren dat er mensen zijn die het niet met je eens zijn. Respect bestaat er uit dat je hen niet behandelt alsof ze dom of kwaadaardig zijn en dat je erkent dat ook zij democraten kunnen zijn. Op de tijdlijnen van 'sociale media' blijkt dat een enorm moeilijke opgave.

Demonstreren of verzet

Linkse en rechtse activisten beschouwen zichzelf als 'verzet' wat natuurlijk fijn klinkt naar de helden van de Tweede Wereldoorlog. Maar verzet is niet aan de orde in een democratie, tenzij je tegen de democratische rechtsstaat zelf bent. Verzet kan juist zo heldhaftig zijn omdat het gevaarlijk is, omdat het verzet tegen machthebbers is die illegaal geweld en repressie niet schuwen. Het feit dat machthebbers zich niet door wet of waarde laten tegenhouden, legitimeert verzet.

In een democratie kan je demonstreren of op andere manieren actie voeren. Naarmate je meer de openbare orde verstoort, illegale acties voert of uitspraken van rechters negeert kunnen acties meer media-aandacht opleveren en loop je meer persoonlijk risico. Van een nat pak door een waterkanon of klappen met een gummiknuppel tot boetes of zelfs celstraf. Het kunnen dus best stoere afwegingen zijn die activisten in een democratie maken, maar zolang zij zich beschermd weten door het recht is het geen verzet.