Beschaving

Democratie en rechtsstaat zijn ideeën. Het zijn heel goeie ideeën omdat ze ervoor zorgen dat de macht van de staat voor bescherming van alle inwoners ingezet wordt. Het zijn beschaafde  ideeën. Iedereen deelt in het algemeen belang. Daardoor krijgen mensen een serieuze kans op vrede, veiligheid, vrijheid, ontwikkeling.

Met instituties, functionarissen, procedures, organisaties en regels worden democratie en rechtsstaat geconstrueerd tot iets concreets. Historische ervaring zorgt voor gemeenschappelijke beelden over de aard en het belang ervan: legitimiteit.
Het allerbelangrijkst om de ideeën van democratie en rechtsstaat reëel te maken zijn omgangsvormen. Democratie en rechtsstaat bestaan bij de gratie van beschaving, van het respect voor anderen en het naleven van sociale normen. Justitia is geblindoekt omdat mensen van elkaar verschillen en dat gegeven mag geen invloed hebben op de rechten van al die verschillende mensen.

Voorkomendheid, hoffelijkheid en oprechtheid maken het debat mogelijk. Elkaar overtuigen met argumenten lukt alleen als iedereen het er over eens is wat een feit is, wat een logische redenering is, en als iedereen dezelfde taal spreekt. Daarvoor is kennis nodig. Aangezien niet iedereen alle kennis in huis heeft moet er ook een zekere mate van overeenstemming zijn over autoriteit: welke instantie geniet voldoende gezag om onomstreden kennis aan te reiken?

Als schelden en liegen en dreigen normaal worden zijn democratie en recht voorbij. Dan is er alleen nog macht. Dat heeft in de geschiedenis nog nooit tot iets goeds geleid.

Moreel kompas

Geschiedenislessen dringen zich al jaren op en ik zie duidelijk dat we ons als kikkers langzaam laten koken, al dan niet met paniekerig gepiep dat het water kookt of geruststellend gemompel dat de brandstof wel weer op zal raken.

We kunnen allemaal zien dat het helemaal mis gaat. Al twintig jaar. En dat dat stap voor stap gebeurt, dat er nooit een evident moment was of zal zijn waarop we door de bodem zakten. Maar wat nu dan?

Moet ik als Rijksambtenaar ontslag nemen voordat ik medeplichtig word aan ernstige corrumpering van de democratische rechtsstaat? Is het voldoende als ik een baan bij een gemeente vind? Helpt het iets of iemand als ik voortaan de kost probeer te verdienen als glazenwasser? Moet ik mijn werk zo goed mogelijk blijven doen omdat ik juist als gewetensvol ambtenaar het legitieme systeem, dat extremisten willen afbreken, nog een beetje overeind hou? En wat zegt mijn geweten: dat ik bescheiden en Weberiaans neutraal loyaal ben aan politieke bestuurders die zich immers in het parlement verantwoorden, of dat ik activistisch mijn positie probeer te gebruiken om extremisten te ondermijnen? Overigens heb ik praktisch gezien uberhaupt niet een functie waar zo'n keuze relevant zou zijn.

Pluralisme

Democratie gaat over pluralisme. Over het besef dat ieder volk bestaat uit veel verschillende individuen, groepen en categorieën die allemaal een stem willen hebben. Mensen met verschillende belangen, verschillende perspectieven, verschillende overtuigingen, verschillende normen. Er is niet één waarheid en één gelijk, en er is ook niet één meerderheid. Wat een meerderheid van al die verschillende mensen wil, vindt of nodig heeft kan van dag tot dag variëren en daarmee varieert ook steeds de samenstelling van ‘de meerderheid’.

Als je gelooft dat er één statische meerderheid bestaat die over alles hetzelfde denkt, dan heb je geen democratie meer nodig. Dan kan die meerderheid door een leider worden vertegenwoordigd die heel goed kan verwoorden wat de meerderheid wil. Of dan verdeel je het volk in twee vrij statische blokken die als tegenstanders tegenover elkaar staan, wij en zij.

Maar als je je realiseert dat er sprake is van pluralisme, van diversiteit, en dus van voortdurende veranderingen, dan heb je niet alleen vertegenwoordiging nodig maar ook coalitievorming – steeds probeert iedereen anderen ervan te overtuigen om samen een meerderheid te vormen. Daar heb je debat voor nodig. Vandaar het belang van de democratische rechten van meningsuiting, vergadering, informatie. Vandaar de inrichting van stemprocessen, zowel voor het kiezen van vertegenwoordigers als voor de besluitvorming. En vandaar het grote belang van oppositie en van fatsoenlijke omgangsvormen. Van gedeelde normen over politiek. Volksvertegenwoordigers moeten de gelegenheid krijgen om te overtuigen en om zich te laten overtuigen.