de liberale staat

Wij leven in een liberaal regime, een democratische rechtsstaat gebaseerd op het ideaal van een samenleving van vrije burgers. De staat heeft macht en individuen moeten tegen misbruik van die macht beschermd worden door de machtsuitoefening aan banden te leggen. Dat lukt door de regering te laten controleren door de volksvertegenwoordiging (democratie), door wetten die op de juiste, democratische, manier tot stand zijn gekomen boven elke procedure en elke functionaris te plaatsen en door onafhankelijke rechtspraak (recht). Wie zichzelf boven de wet plaatst is corrupt of crimineel en wordt door de staat bestraft. Daarmee is recht in een liberale democratie de voorwaarde voor vrijheid, hoe je die vrijheid verder ook definieert.

Het liberalisme van J.S. Mill draaide om gewetensvrijheid, uitingsvrijheid, persvrijheid als voorwaarden voor een kwalitatief stevig publiek debat. Een andere voorwaarde was burgerschap en dat impliceerde bij Mill autonomie en verantwoordelijkheid. Goed geinformeerde, verstandige volwassenen zouden in een openbare ideeënstrijd tot de meest rationele besluiten komen.

Voor neoliberalen draait het vooral om de economie, om vrije concurrentie en om de vrijheid om te ondernemen en vrijheid om je kapitaal aan te wenden zoals jou goeddunkt. Neoliberalen geloven dat vrije markten dankzij de onzichtbare hand van het prijsmechanisme tot optimale verhoudingen van prijs en kwaliteit leiden zodat er genoeg is van alles voor iedereen. De taak van de overheid is vooral om die werking van markten te waarborgen. Daarnaast biedt de overheid bescherming tegen marktfalen, externaliteiten, onevenwichtigheden in machtsverdelingen.

Sociaal-liberalen zien meer risico’s in een kapitalistische economie doordat ze meer oog hebben voor scheve machtsverdeling, dus zij leggen meer nadruk op rechtvaardige (her)verdeling van kansen en inkomens. Dat vraagt om een actieve staat die niet alleen sociaal beleid voert maar vooral gelijke behandeling verzekert door middel van het borgen van fundamentele (mensen)rechten. Ieder mens, ongeacht zijn of haar inkomen of vermogen, gezag of kennis, overtuigingen of geloof, heeft dezelfde rechten en de staat is er om ervoor te zorgen dat ieders rechten daadwerkelijk worden gerespecteerd. Door de staat en ook door anderen – bedrijven, werkgevers, buren.

Er zijn ook nog libertariërs, voor wie vrijheid een kwestie is van de afwezigheid van belemmeringen om dat te doen wat hem of haar goeddunkt. Voor libertariërs vormt de staat een bedreiging van individuele vrijheid omdat zij uitgaan van een zero sum game: meer vrijheid voor de één betekent minder vrijheid voor de ander. Een staat is er dan ook alleen maar om de begrenzing van al die individuele koninkrijkjes te markeren – jouw vrijheid reikt tot daar waar het de mijne in de weg gaat zitten.

Discussies

M’n Australische lief beëindigde ruzies altijd met de uitspraak dat ‘we agree to disagree’ en dat maakte mij dan weer woest omdat dat niet gaat over onenigheid maar over democratie en debat. Het mooie van een democratie is dat je het hartgrondig met elkaar oneens kan zijn en tegelijkertijd de spelregels daaromtrent aanvaard. Die spelregels komen er op neer dat onenigheid altijd geweldloos wordt uitgespeeld, dat alleen de staat geweld mag toepassen tegen diegenen die zich daar niet aan houden, en dat iedereen binnen de staat gelijke kansen krijgt om macht of invloed uit te oefenen.

Het allermoeilijkste element van democratie is nou net ook het allerbelangrijkste: er is maximale ruimte voor oppositie, debat en verschil. Verschil van inzicht, verschillende meningen, zelfs verschillende waarden. En tegelijk moet er eensgezindheid zijn over democratie en recht anders werkt het niet.

Het is nogal wat om waarde aan verschil te hechten en tegelijk te verlangen dat iedereen zich aan hetzelfde regime verbindt, op min of meer dezelfde manier. De grote vraag is natuurlijk wanneer er sprake is van fundamentele regels en waarden van democratie en recht, en wanneer het afwijken van de geschreven en ongeschreven regels de democratie juist ondermijnt. Om de fundamentele éénduidigheid zo goed mogelijk voor elkaar te krijgen en tegelijk ruimte voor verschillende meningen wordt democratie meestal in procedurele termen beschreven, dus als een stelsel van processen en procedures. Spelregels dus.

Veel mensen, ambtenaren en juristen vooral, denken dat procedures en regels juridische concepten zijn. Democratie is dan een kwestie van je aan de wet houden, en de wet is democratisch te wijzigen. Dat is hoe de nazi’s en de fascisten aan de macht kwamen, Berlusconi en Orban.

Maar democratie is niet alleen een juridisch stelsel, het is vooral een kwestie van beschaving, van fatsoen en moraal. Het gaat om waarden die moeten worden uitgedragen door leiders, om hoffelijkheid en respect in het debat en om eerlijkheid en vertrouwen in relaties van politici en burgers.

Er kunnen dan weer grote verschillen zijn in opvattingen over fatsoen en moraal maar vrijwel niemand is opgevoed met het idee dat schelden en liegen fatsoenlijk zouden zijn. Integriteit gaat over de combinatie van wettig en eerlijk zijn èn fatsoenlijk en deugdzaam, niet hypocriet.

Over fatsoen en moraal mag je twisten. Maar dan wel binnen de regels van de democratie.

Nepkerst

Onbegrijpelijk dat mensen die verteerd worden door vreemdelingenhaat, die vluchtelingen aan hun beulen uitleveren, zich op hun 'joods-christelijk traditie' beroepen en vroom kerst vieren.

Discriminatie

Gelijke politieke rechten voor alle burgers is dus een cruciaal fundament van democratie. Maar het is ingewikkelder dan het lijkt, want om te bepalen wie dan wel en niet burgers van dit land zijn en dus gezamenlijk ‘het volk’ vormen, moet je discrimineren tussen mensen.

Er is wel verschil tussen legitiem onderscheid (geoorloofde discriminatie) en illegitieme discriminatie. Sinds de start van ons parlementaire stelsel zijn we afgestapt van het idee dat vrouwen en armen geen volwaardige burgers kunnen zijn. Algemeen kiesrecht betekent dat iedereen met de Nederlandse nationaliteit, of zelfs alle Nederlandse ingezetenen (iedereen die hier legaal woont), stemgerechtigd is.

Zou je niet eenvoudig bepaalde groepen van het Nederlandse burgerschap uit kunnen sluiten? Ja dat kan, maar onder voorwaarden. In de hele wereld krijgen mensen hun nationaliteit automatisch ofwel op grond van de plek waar ze geboren zijn (territoriaal beginsel), ofwel op grond van de nationaliteit van één van hun ouders (afstammingsprincipe). Gelijke behandeling impliceert onder meer dat niet afgeweken kan worden van zo’n principe op de één of andere disriminatoire grond.

Je kan dus niet bij wet bepalen dat kinderen van Nederlandse ouders die crimineel zijn of die in een communistisch land wonen, de Nederlandse nationaliteit speciaal aan moeten vragen. Er is geen ruimte voor de overheid om extra afwegingen te maken. En als iemand eenmaal Nederlander is, dan heeft die persoon ook alle rechten en plichten die daarbij horen, waaronder actief (stemmen) en passief (zich kandidaat stellen) kiesrecht.

Als extra slot op de deur om te voorkomen dat mensen op oneigenlijke gronden van het burgerschap worden uitgesloten of minder rechten zouden hebben dan anderen, hebben we artikel 1 van de Grondwet. Volgens dat artikel moet iedereen in gelijke gevallen gelijk worden behandeld. Om extra duidelijk te maken dat discriminatie absoluut verboden is worden een paar specifieke gronden opgesomd: godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, ras, geslacht. Maar ook andere gronden, zoals leeftijd, handicap, opleidingsniveau, herkomst, taal, kunnen alleen aanleiding zijn voor verschil in behandeling als het relevant is en niet om mensen van het burgerschap of van hun mensenrechten uit te sluiten.

Dus je kan wel proberen om per wet te bepalen dat de islam geen godsdienst is maar een extremistische ideologie, om vervolgens extremistische ideologieën te verbieden, en daarna te bepalen dat mensen die zich niet aan de wet houden hun kiesrecht of de Nederlandse nationaliteit verliezen, maar daarin zitte drie stappen die alle drie tegen een democratische constitutie ingaan. Er is vrijheid van godsdienst, vrijheid van denken en vrijheid van meningsuiting, dus ook al noem je een overtuiging een ideologie, hoe extremistisch ook, dan nog zal je het recht van mensen om die ideologie aan te hangen moeten respecteren. Je mag ook niet op oneigenlijke gronden iemands nationaliteit afnemen, al helemáál niet als die persoon daardoor statenloos (zonder enige nationaliteit) zou worden. Het gaat allemaal om fundamentele rechten en gelijke behandeling, als je daar aan komt beëindig je de democratie.

Vrije en eerlijke verkiezingen

Als je bij ‘democratie’ denkt aan de macht bij het volk, dan loop je meteen tegen de vraag aan wie het volk is. Omdat dat zo ingewikkeld is kort iedereen het direct af tot ‘de meerderheid’ maar daar gaat natuurlijk het een en ander aan vooraf. Het feit dat je aan een meerderheid denkt, maakt wel meteen duidelijk dat er kennelijk verschillen zijn binnen het volk. Als het volk alleen bestond uit één soort mensen met één en dezelfde opvatting, had je geen meerderheidsregel nodig.

Maar goed, cruciaal voor een democratie is niet in de eerste plaats een meerderheidsregel, maar vrije verkiezingen en regelmatige machtswisseling op basis van verkiezingen. Hoe je precies van een verkiezingsuitslag tot een regering en tot besluiten komt verschilt van land tot land, omdat de ene procedure niet democratischer is dan de andere. Maar wat niet kan verschillen, wil je van democratie kunnen spreken, is dat fenomeen van regelmatig vrije verkiezingen. Niet te vaak, want dan lukt het je niet om het land ook nog een beetje te besturen, en niet te zelden want dan wordt de impact van verkiezingen te beperkt. Eens per vier, vijf of desnoods zes jaar lijkt ongeveer een werkzaam ritme.

Verkiezingen geven het volk, wat dus bestaat uit alle burgers, een stem. Om dat waar te maken moeten wel alle stemmen even zwaar tellen – alle burgers zijn gelijk. Alle burgers hebben ook gelijkelijk het recht om zich op te werpen als vertegenwoordiger van het volk, of om een gooi te doen naar een bestuursfunctie.

Om te garanderen dat het werkelijk om eerlijke en vrije verkiezingen Bovendien zijn er een paar fundamentele rechten van belang om te garanderen dat het echt om vrije verkiezingen gaat: gewetensvrijheid (bij ons heet dat vrijheid van godsdienst en levensovertuiging) zodat iedereen een eigen mening mag hebben; het recht op vereniginig zodat je met gelijkgestemden kan bedenken hoe je het slimst invloed kan verwerven; het recht op vrijheid van meningsuiting zodat je kan proberen anderen te overtuigen van jouw zienswijze en zo stemmen te verwerven; het recht op privacy zodat je voorkomt dat er oneerlijke druk op kiezers of kandidaten wordt uitgeoefend waardoor de verkiezingen niet langer een open strijd zijn.

Is het al te laat?

Twintig jaar lang waarschuwen heeft op geen enkele manier geholpen, integendeel. Je werd sneller beschuldigd van Godwins dan dat iemand meende dat er iets moest gebeuren, dat een antidemocratische partij verboden zou moeten worden. De opkomst van elke nieuwe extremistische partij werd door de entertainmentmedia gevierd als fris nieuw geluid en interessant spektakel.
Rechtste kiezers hebben geen historisch besef, of geen historische kennis, of ze herkennen gewoon de parallelle ontwikkelingen niet van democratie naar dictatuur. Linkse kiezers hebben geen verhaal, of geen taal, of zijn eigenlijk ook niet zo begaan met de fundamenten van de democratische rechtsstaat.
We zijn al jaren druk met analyses en het aanwijzen van oorzaken en veroorzakers van de teloorgang van een democratische politieke cultuur. Maar ik heb nog steeds geen idee hoe we de democratie en het recht kunnen verdedigen, kunnen redden voor het te laat is. Eigenlijk heb ik het idee dat het te laat is. Een antidemocratische, antirechtsstatelijke partij is de grootste en krijgt het initiatief om een regering te vormen, zodat ze grote bestuurlijke schade aan de rechtsstaat aan kunnen richten (grenzen dicht, discrimineren, onafhankelijkheid van de rechterlijke macht ondermijnen, wetenschap kortwieken, onderzoeksjournalisten dwars zitten, privacy en vrijheid van meningsuiting opheffen, oppositie verdacht maken). Een fascist is tot voorzitter van het belangrijkste parlementaire orgaan gekozen. Het (radicaal- en extreem-)rechtse blok heeft de meerderheid.
Ik ga proberen vaker toe te lichten hoe democratie werkt en wat daar zo goed aan is. Terwijl ik had gehoopt dat dat toch echt vanzelfsprekend zou zijn.

Geen vertrouwen in de EU

Probeer in discussie met een overtuigde complotgelovige maar eens te ontrafelen wat corruptie is, wat lobby, en wat politieke ideologie. Ik weet het ook niet, maar ik geloof toch genoeg in de instituties en mechanismen van democratie en recht om te menen dat niet alles wat schandalig is een gevolg van corruptie is. Dat het hele systeem van bestuur en controle van de EU gecorrumpeerd is, ingezet wordt door machtige lobbyisten en door personen die uit zijn op macht.

Maar ik heb een lastig standpunt, want dagelijks lezen we in de krant hoe rationele besluiten waar een meerderheid van kiezers achter zou staan, worden afgezwakt of verdraaid ten gunste van farmaceutische, fossiele en Big Tech industrieen. Bovendien wordt af en toe een politicus op integriteitsschendingen betrapt. En we zijn het er allemaal over eens dat kiezers zich slecht informeren en doodgegooid worden met desinformatie en propaganda.

Misschien zie ik het wel verkeerd en is er echt geen redden meer aan.

Camus, L'etranger

Volgens mij is de vreemdeling geen racist maar een autist. Hij neemt alles letterlijk, kan niet veinzen, voor hem zijn sentimentele beschrijvingen van sociale relaties nietszeggend. Hij heeft wel degelijk emoties en hij is intelligent, maar hij percipieert de wereld om hem heen bijna puur rationeel. Hij gedraagt zich als een kind zo volgzaam. Hij is kinderlijk onschuldig, wat best meesterlijk is van Camus die toch echt een volkomen zinloze moord beschrijft.

Anjet Daanje, Het lied van ooievaar en dromedaris

Vrienden die het boek al hadden gelezen meldden dat het over de dood, het stilstaan van de tijd gaat, en dat is ook wel zo alleen vind ik toch dat het over andere dingen nog meer gaat. Over perceptie, werkelijkheid en waarheid vooral, en dat niemand ooit zeker weet wat waar is. Over identiteit, gekend worden en iemand kennen. En dus over literatuur, verbeelding en fictie. Het hele boek herhaalt in talloze variaties het verhaal van koppels waarvan de ene heel mysterieus en vreemd is en de ander leeft via en voor die ene.

Maar het gaat ook over de dood in allerlei verschijningsvormen. De opening van het boek, waarin iemand professioneel een lijk aflegt, is prachtig. De rest van het boek trouwens ook, het is in ieder geval ontzettend goed geschreven. Hoe dik en traag het ook is, ik wilde toch steeds doorlezen, weten wat er op de volgende pagina staat.

Ook al vroeg ik me regelmatig af wat nou het verhaal is, wat ik uit de teksten op zou moeten maken. En dat is precies wat het verhaal is: dat mevrouw Chambers en anderen proberen het verhaal proberen te ontcijferen, een geliefde, een zus, een auteur, proberen te ontcijferen. Waarbij niemand ooit weet in hoeverre dat lukt.

Het is zó eenzaam! Misschien las ik daarom wel door, hopend op verlossing, hopend op een deus ex machina die laat weten dat Eliza’s code gekraakt is.