Rushdie, Joseph Anton

Rushdies memoir is te dik, en de auteur pimpt z’n eigen rol en karakter hier en daar opzichtig. Maar voor een fan, voor mij, is het fijn leesvoer. Net als The satanic verses lees ik het op verschillende niveaus: ik hou erg van Rushdies taalgebruik, zijn lange zinnen en z’n witty waarnemingen. Het is een soort psychologische thriller over iemand die jarenlang onderduikt en die niet alleen bedreigd wordt door levensgevaarlijke, anonieme vijanden maar vooral heel veel last heeft van angstige en unfaire medeburgers. En natuurlijk gaat het over het fundamentele recht om je te uiten, om te schrijven wat je wil, om satire te produceren, om je niet te verontschuldigen als anderen zich beledigd voelen of vinden dat je boek blasfemisch is. Het schokkendst in dit memoir is de enorme druk die Britse ambtenaren, politici en journalisten jarenlang op Rushdie hebben uitgeoefend om excuses te maken voor zijn boek. En het bekende gegeven dat de meest hysterische haatdragende moordlustigen het boek nooit gelezen hebben, inclusief Khomenie die de fatwa uitgesproken zou hebben. 

Ik herinner me de openbaring toen ik The satanic verses las. Intens genieten, van een boek dat duidelijk geschreven was door een auteur met sympathie voor immigranten, voor mensen uit een islamitische cultuur, een auteur die uit het religieus gezien rijkste en meest diverse land ter wereld kwam. Ik herinner me ook nog mijn afgrijzen toen er een meute brullende mannen door de Parkstraat liep, dreunend van de agressie tegen een boek dat ze waarschijnlijk niet eens konden lezen. Politicus Rabbae die zogenaamd links-liberaal was maar ondertussen tegen Rushdie tekeer ging. Vrijheid van meningsuiting gold, en geldt nog steeds, alleen voor mensen die zich naar de heersende mores voegen. Of alleen voor mensen in de publieke sympathie, omdat ze knap zijn of slachtoffer of celebrety.

M'n extreme afkeer van fundamentalisme heb ik van m'n vader denk ik. Hij schilderde bijbelse taferelen, vaak nogal gruwelijk, en vertelde daarmee een persoonlijk, emotioneel verhaal. Mensen die bij ons op bezoek waren werden soms onpasselijk van een groot doek met een vierendeling, en zijn Salomé kon als ernstig vrouwvijandig worden geinterpreteerd. Toen de pastoor in ons dorp een demonstratie tegen hem organiseerde, schilderde hij prompt een landschap/naakt met de pastoor in de hoofdrol. Er kwam geen fatwa en geen onderduik, al was het maar omdat m'n vader geen bijzonder bekende of begenadigde schilder was. Maar hij moest wel reageren op het afgrijzen van de visite, en daardoor kreeg ik vanaf m'n peutertijd mee dat een kunstenaar zich mag uiten zoals hij wil.

Zonder fatwa zou Rushdie zich misschien nooit zo prachtig verwoord hebben wat uitingsvrijheid betekent, waarom kunst belangrijk is, wat er tegen fundamentalisme is. Hij doet het in dit boek zo verspreid, verstopt in de meer dan 600 pagina’s, dat vermoedelijk veel te weinig mensen het meekrijgen. Iedere herhaling, iedere verspreiding helpt, dus here goes:

“Dear Bernie Grant MP,

‘Burning books,’ you said in the House of Commons exactly one day after the fatwa, ‘is not a big issue for blacks.’ The objections to such practices, you claimed, were proof that ‘the whites wanted to impose their values on the world’. I recall that many black leaders – Dr Martin Luther King, for example – were murdered for their ideas. To call forth murder of a man for his ideas would therefore appear to the bewildered outsider to be a thing which a black Member of Parliament might find horrifying. Yet you do not object. You represent, sir, the unacceptable face of multiculturalism, its deformation into an ideology of cultural relativism. Cultural relativism is the death of ethical thought, supporting the right of tyrannical priests to tyrannise, of despotic parents to mutilate their daughters, of bigoted individuals to hate homosexuals and Jews, because it is part of their ‘culture’ to do so.

Bigotry, prejudice and violence or the threat of violence are not human ‘values’. They are proof of the absence of such values. They are not manifestations of a person’s ‘culture’. They are indications of a person’s lack of culture. In such crucial matters, sir, to quote the great monochrome philosopher Michael Jackson, it don’t matter if you’re black or white.”

“When the history of the twentieth century was written the decision to place the House of Saud on the Throne That Sits Over the Oil might well look like the greatest foreign policy error of the Western powers, because the Sauds had used their unlimited oil wealth to build schools (madrassas) to propagate the extremist, puritanical ideology of their beloved (and previously marginal) Muhammad ibn ‘Abd al-Wahhab, and as a result Wahhabism had grown from its tiny cult origins to overrun the Arab world. Its rise gave confidence and energy to other Islamic extremists.”

“The fundamentalist seeks to bring down a great deal more than buildings. Such people are against, to offer just a brief list, freedom of speech, a multi-party political system, universal adult suffrage, accountable government, Jews, homosexuals, women’s rights, pluralism, secularism, short skirts, dancing, beardlessness, evolution theory, sex... The fundamentalist believes that we believe nothing. In his world view, he has his absolute certainties, while we are sunk in sybartitic indulgences. To prove him wrong, we must first know that he is wrong. We must agree on what matters: kissing in public places, bacon sandwiches, disagreement, cutting-edge fashion, literature, generosity, water, a more equitable distribution of the world’s recourses, films, music, freedom of thought, beauty, love. These will be our weapons. Not by making war, but by the unafraid way we choose to live shall we defeat them. How to defeat terrorism? Don’t be terrorised. Don’t let fear rule your life. Even if you are scared.”

“This was what literature knew, had always known. Literature tried to open the universe, to increase, even if only slightly, the sum total of what it was possible for human beings to perceive, understand, and so, finally, to be. Great literature went to the edges of the known and pushed against the boundaries of language, form and possibility, to make the world feel larger, wider, than before. Yet this was an age in which men and women were being pushed towards ever narrower definitions of themselves, encouraged to call themselves just one thing, Serb or Croat or Israeli or Palestinian or Hindu or Muslim or Christian or Baha’i or Jew, and the narrower the identities became, the greater was the likelihood of conflict between them.”